Mijn werkzaamheden en mijn verrichtingen als Chef Marconist van den O.D. en mijn belevenissen in de gevangenis.
Opgedragen aan den Chef van den Staf, Kolonel Jhr. P. J. Six.
Voorgeschiedenis
Reeds in September 1940 was er middels "HENK" (wie is dit?) eenig contact met de O.D. ofschoon er van daadwerkelijke medewerking nog geen sprake was. De medewerking bestond veelal in het geven van advies, het doen van kleine herstellingen aan radio ontvang en zend apparatuur.
In het begin van 1941 werd het contact inniger, in den aanvang vooral met Vrij-Nederland, later met den O.D.
"KAREL" (Jan Thijssen) had een plan ontworpen, om Nederland te voorzien van een radionet, opdat bij invasie en andere calamiteiten, bij een eventueel uitvallen van het interlocale telefoonnet, er contact zou bestaan tusschen alle belangrijke plaatsen in Nederland. Niet onmogelijk zou het kunnen zijn dat dit net belangrijke diensten zou kunnen bewijzen met het doorgeven van spionageberichten enz. Het plan was zoo geprojecteerd, dat er in elke belangrijke plaats zouden komen een radio-commandant, een technicus en eenige marconisten, terwijl de organisatie, waar de dienst zou worden ondergebracht zou hebben zorg te dragen voor eenige code-officieren en een verbindingsofficier tusschen den radio-commandant en den plaatselijken c.q. gewestelijken commandant.
Het technische gedeelte; het doen bouwen van de vereischte apparatuur, het inrichten van de zendposten, alsmede de leiding van het geheel berustte in handen van "KAREL" met de titel van Chef van den Radiodienst (CRD), terwijl aan mij als Chef Marconist (CMC) de zorg was opgedragen van het aanzoeken c.q. opleiden van het benoodigde personeel, het regelen van het proefverkeer, het samenstellen van de benoodigde voorschriften enz.
Inmiddels waren met vrij sobere resultaten enkele proefuitzendingen gedaan met reeds bestaande apparatuur in een schoolgebouw in de omgeving van het Leidscheplein in Amsterdam. Na verschillende besprekingen werd een zend- en ontvangapparaat ontworpen, waarvan verwacht kon worden, dat onder alle omstandigheden een redelijke verbinding tusschen de diverse plaatsen mogelijk zou zijn.
Besloten werd te werken op 100 M (Meter), terwijl de apparatuur zoodanig zou worden in gericht, dat gewerkt zou kunnen worden tusschen 95 en 105 M (3100 -2900 kHz kortegolf). In praktijk voldeed de 100 M golf niet geheel aan de gestelde verwachtingen, zoodat op mijn advies de golf werd verkort tot 85 a 90 M, terwijl later ook de zenders kristal werden gestuurd.
"KAREL", die over zeer vele relaties beschikte, waarvan in de loop der jaren, een dankbaar een veelvuldig gebruik is gemaakt, had via "SJOERD" (chef-monteur Boensema) ook contact in Eindhoven, waaruit zeer veel radio-materiaal en lampen werd gesleept.
Inmiddels was ik begonnen het land af te stroopen om met de grootst mogelijke omzichtigheid medewerkers te zoeken, waarbij een drie-maanden zogenaamd ziek zijn bij de PTT uitstekende diensten bewees. Van den aanvang af heb ik mij daarbij gewend tot de zend-amateurs, waarvan ik er persoonlijk zeer vele kende en die en voldoende technisch zijn onderlegd en in den regel voldoende routine hadden in seinen en nemen, te meer daar door mij het tempo was bepaald op 12 woorden per minuut, opdat zonder te veel navragen het verkeer vlot zou kunnen worden afgewikkeld.
Zeer vel medewerking en steun heb ik bij het "sorteeren" van de amateurs mogen ondervinden van mijn vriend Th.C. van Braak uit Varsseveld (PAØGA), die van de politieke gezindheid van vele amateurs zeer goed op de hoogte was. Een woord van hartelijken dank aan Van Braak en zijn echtgenoote voor de hulp, de vriendschap en de gastvrijheid acht ik mijn plicht. Op het oogenblik dat ik deze woorden neerschrijf is omtrent het lot van Van Braak nog niets bekend, geruchten spreken van opsluiting in het concentratiekamp Oranienburg. Moge hij spoedig en gezond weer bij zijn echtgenoote terugkeeren. Hij heeft zich op velerlei terrein voor de goede zaak zeer verdienstelijk gemaakt. (Theodoor Christaan van Braak, onderwijzer. Geboren 1898 te Wisch, was gehuwd met Willemina Everdina Raterink).
Laat ik evenwel, voor ik verder ga uit wijden over den opbouw van dat binnenlandsche net, eerst wijzen op die ontelbare Nederlandsche zendamateurs, die hun plicht jegens hun vaderland hebben gedaan en waarvan velen niet geaarzeld hebben het grootste offer, dat zij konden brengen, - hun leven - te geven in den gemeenschappelijken strijd tegen onze overweldigers en voor de bevrijding van ons verdrukte vaderland.
De Nederlandsche PTT, waaronder de zend-amateurs ressorteeren, kan trosch zijn op de prestatie van dat corps en zal ongetwijfeld blijvend de nagedachtenis eeren van de mannen, die voor onze bebrijding vielen.
Vanzelfsprekend zal mijn opgave zeer onvolledig zijn, omdat ik door mijn werkzaamheden slechts een gedeelte van het corps heb kunnen overzien, terwijl velen zich op een ander terrein en bij andere ondergrondsche organisaties verdienstelijk hebben gemaakt. Ik hoop ter zijner tijd in de gelegenheid te zijn een volledige lijst van hun prestaties te kunnen samenstellen, doch hoop van ganscher harte, dat het aantal "gevallenen" niet grooter mag worden.
En wanneer ik dan de rij van mijn medewerkers de revue laat passeren, dan denk ik met ontroering in de allereerste plaats aan één van mijn trouwste en ook één van mijn eerste medewerkers, aan mijn vriend "DICK" Reijns (G.B. Reijns 's Gravenhage). Hij was één van de eersten, die zich destijds op mijn verzoek beschikbaar stelde om als radio-commandant op te treden. Een tweetal, mijn bekende amateurs, namelijk Ir. A.A. van Mansum uit Delft en J.H. Ketting uit 's Gravenhage, koos hij als marconist voor zijn zendgroep en enkele malen per week kon men het drietal ten huize van "DICK" ijverig bezig zien met zich te oefenen in seinen en nemen. Hij was één van de eersten, die met zijn zender proefuitzendingen kon doen en bij een gehouden 24 uur proef kwam hij doorlopend goed neembaar zoowel in Groningen als in Breda door. Hij was een man van weinig woorden, doch een man van daad. Op "DICK" kon men onafgebroken staat maken, een beroep op hem werd nooit tevergeefs gedaan. Toen ik veel later, ook in Den Haag, iemand nodig had, die mij kon assisteren bij de verbinding met Engeland, was "DICK" onmiddellijk daartoe bereid en het is begrijpelijk, dat ik met dezen man de afspraak maakte, dat zoo ik ooit mocht vallen, hij de verbinding met Londen voort zou zetten. Over zijn werkzaamheden gedurende de bijna twee jaar dat ik gevangen zat kan ik natuurlijk niet veel zeggen, die taak berust bij degenen, die in die periode hebben samengewerkt met hem, doch staat vast, dat hij na mijn arrestatie rustig met zijn belangrijk werk is doorgegaan. Ons Binnenlandsche net heeft, wat Den Haag betreft, goed werk verricht. In de maanden voor onze bevrijding bestond een regelmatige verbinding met de Regeering in Eindhoven en het was "DICK" met zijn marconisten, die deze belangrijke verbinding verzorgden. Ongetwijfeldhebben de codeofficieren uitstekend werk verricht, ook zij stonden dag en nacht voor de goede zaak klaar, mannen als "BART" (de la Houssaye), "BOB" (van Dijl), "JAAP" (de Groot), "JAN" de hulpmarconist "HANS" en tenslotte "FRITS" mochten er zijn, doch het gevaarlijke, het kwestbare werk moest toch "DICK" met zijn mannen verrichten. Op zondag 18 Februari 1945 viel de slag. Tijdens een uitzending met Eindhoven werd de Torenstraat en omgeving afgezet en drong een groote groep SD-ers het perceel van "Dick" binnen. Hij en Adri van Mansum, die de uitzending hadden verzorgd vielen in hun handen. OOk Den Haag was opgerold. Zij werden naar Scheveningen gebracht. Laat ik zwijgen over de mishandelingen, die zij nog in het huis van "DICK" hebben moeten ondergaan. De methoden van deze beestmenschen zijn ons maar al te goed bekend. Veel resultaat heeft het niet opgeleverd. Zij hebben gezwegen, niemand van hun medewerkers heeft 'bezoek" van de heeren gehad. Zoo was nu eenmaal "DICK". Op Goede Vrijdag, 30 Maart, zijn beiden vermoord, zoo kort voor de bevrijding van ons Vaderland en waarvoor zij al die jaren hadden medegestreden en medegeofferd. Zij hebben het resultaat, ook van hun arbeid, niet meer mogen aanschouwen, zij hebben helaas het neerslaan en terugtrekken van die horden niet meer mogen zien, maar wij, die dat wel hebben mogen doen, wij, die thans in een bevrijd Nederland leven, wij zullen moeten toonen, dat hun offer niet tevergeegs is geweest.
En nu komt het ontstellende bericht binnen, dat ook mijn trouwe vriend "GA" (van Braak, Varsseveld) gevallen is. Op 31 December 1944 is hij in het concentratiekamp Gross Rosen bij Breslau overleden. Alweer een van die vele helden uit ons Nederlandsche amateurcorps. En steeds opnieuw vraag ik mij af, waarom hij, waarom zij en waarom ik niet, waarom moesten zij allen vallen, waarom werd ik het leven gespaard en ik weet er maar één antwoord op, God wilde mij sparen en mij nog niet tot Zich geroepen!
Ik kan het me niet indenken, dat, wanneer weer eenmaal de zendamateurs in de lucht zullen verschijnen, de prettige stem van den man uit de Geldersche Achterhoek (GA) niet meer zal worden gehoord. Alleen de ingewijden weten, wat Van Braak allemaal ondergrondsch heeft gedaan voor onze goede zaak. Het zal mede een dure plicht zijn van de honderden oud-VUKAleden, waarvan Van Braak de onvermoeibare en bezielende secretaris was, zorg te dragen, dat zijn naam nooit zal worden vergeten en met diepen eerbied in de herinnering zal blijven voortleven. God moge ook hem rust geven, die hij zoo zeer heeft verdiend. Ik persoonlijk zal zijn trouw, zijn vriendschap, zijn daadwerkelijke hulp en gastvrijheid nooit vergeten!
Ik vervolg met mijn trieste erelijst.
In October 1943 overleed in Dachau, als gevolg van totale ver zwakking, de sympatieke Meertens uit Zwolle (PAØMO), die reeds eind 1941 met Feitsma uit Zwolle (PAØ..), in verband met de uitzending naar Engeland, was gearresteerd. Feitsma heeft gelukkig de Duitsche hel overleefd, Meertens is moeten vallen en rust in één van die vele massagraven, waarvan het gehate Duitschland er een onnoemelijk aantal heeft. Ik heb verschillende malen voor mijn arrestatie met Mevr. Meertens zijn kans besproken en steeds koesterden we de hoop, dat hij er het leven zou mogen afbrengen, het heeft helaas niet zoo mogen zijn.
C.L.J. van Lent Jr uit Heemstede (PAØXI), een zeer verdienselijk amateur, die zich met zijn groep heeft ingezet voor een verbinding met Engeland, ter dood veroordeeld werd, gratie verkreeg, tot levenslang werd veroordeeld en tenslotte in het tuchthuis Lütteringhausen bij Remscheid in 1942 door totale verzwakking het leven verloor.
Hier volgt een lijst van zendamateurs, die belangrijk werk hebben verricht op het terrein van het "strijdende amateurisme" en die wij niet genoeg kunnen danken voor hun prachtigen arbeid.
Ik weet, dat de lijst zeer onvolledig is, doch ik hoop in den loop der tijden in staat te zijn deze te completeeren. Op verschillendeamateurs kom ik in het verdere verloop van mijn verhaal nog terug. Ik geef de amateurs in alfabetische volgorde van hun roepletters.
PAØALO - C. Valkhof, Renkum
PAØAPX - G. Werkema, Huizum
PAØBC - H.J. Beenen, Groningen
PAØBF - F. Boelens, Hoogezand - zendpost
PAØBG - R. Bolhuis, Groningen
PAØBN - J. Lourens, Oosterbeek
PAØBU - M.J. Burgerhoff, 's Hertogenbosch
PAØDD - Ir. W.J.L. Dalmijn, Arnhem
PAØDR - D.S. Rustema, Middelstum - zendpost
PAØGE - G.H. Pietersen, Doetichem
PAØGI - Ing. J. van Gent, Nijmegen
PAØJHK - J. Ketting, Den Haag
PAØKR - H. Kranenburg, Heerlen
PAØLF - F.A. Krant, Heerlen
PAØMS - G.A. Meerhof, Apeldoorn
PAØMR - K. Vermaat, Apeldoorn
PAØMU - G.J. Meijer, Apeldoorn
PAØMV - H.J. van Merrebacht, Apeldoorn
PAØMW - D. Neuteboom, Amsterdam
PAØMY - P.J. ten Haaft, Apeldoorn
PAØNWS - C.J. van Dam, Noordwijk binnen
PAØPN - P. Neve, Middelburg
PAØOZ - J.N. op den Velde, Zaandam
PAØQB - C.L.F. van den Maagenberg, Breda
PAØQQ - C.A. Gehrels, Eindhoven
PAØSS - P.J. Meertens, Terneuzen
PAØTA - A.G. Teunissen, Venlo
PAØTM - Ch.J. Tijdgat, Groningen - zendpost
PAØVL - J. de Vries, Leiden
PAØVM - Frater Martinus, 's Hertogenbosch
PAØWO - W.H. Welgraven, Oosterbeek
PAØXN - A.F. van Aggelen, Haarlem
PAØYM - A.M.E.Th. Engers, Amsterdam
PAØZB - H.A. Touw Princenhage
Reeds deze, hoogst onvolledige lijst, is een sieraad voor het Nederlansche zendamateurisme, mogen zij de waardering, ook van de Nederlandsche PTT ondervinden, waarop zij ongetwijfeld recht hebben.
Laat ik nu weer mijn verhaal over de oprichting van het radio net vervolgen. Het spreekt dat de aanwerving van geschikte medewerkers een zeer tijdroovend en voorzichtig werk was en somstijds waren meerdere reizen nodig, om in een bepaalde plaats een goed contactpunt te krijgen. Teleurstellingen bleven natuurlijk niet uit, menschen, waarop ik stellig had gerekend, bleken geen voldoende moed te bezitten, anderen, die wel moed bezaten, bleken voor het werk niet de vereischte geschiktheid of waardigheid te hebben en moesten voorzichtig in een andere functie worden overgeheveld.
Maar langzaam maar zeker kwam toch de gewenschte organisatie tot stand.
In Den Haag "DICK" Reijns met "ADRI" van Mansum en "JOOP" Ketting; in Groningen "FRED" Tijdgat, als radiocommandant, met "KOOS" Rijkeboer, die later ook als codeofficier zou optreden, "HARRY" Beenen, "BOL" Rem Bolhuis, "JOOP" Rustema uit Middelstum en Boelens uit Hoogezand. "FRED" zou later een van mijn meest actieve medewerkers worden en een belangrijke taak gaan vervullen in de verbinding met Engeland.
In Arnhem "KEES", later "DRIES" Graafhuis als radiocommandant, die een uitstekende kern had gevormd met Ir. Dalmijn, Lourens Valkhof en Welgraven als medewerkers. Ik had eenige malen het voorrecht een oefeningavond van deze groep te mogen bijwonen en huize van Graafhuis en ik heb bewondering gehad voor de serieuze en intensieve wijze van oefenen.
In Venlo had Chef-monteur van de PTT W.G. Teunissen de leiding op zich genomen en was onmiddellijk begonnen eenige marconisten in opleiding te nemen. Deze groep won nog aanzienlijk aan innerlijke kracht, toen de zoo kalme, maar in werkelijkheid vastberaden Elektro-technisch ambtenaar van de PTT Rommelse zijn medewerking ging verleenen. Met Teunissen werd Rommelse in het Zuiden een van mijn beste vrienden. Zeer verdienstelijk heeft zich in het Zuiden ook gemaakt de Referendaris van de PTT te Venlo J. Talens, die als hoofdverbindingsofficier van den Generaal-Majoor J.R.L. Jans belangrijk werk heeft gedaan. Met Eta Rommelse werd hij op 26 September 1944 gearresteerd (Teunissen had tijdig de vlucht kunnen nemen). Zij werden evenwel gelukkig in de nacht van 14 op 15 April 1945 uit de gevangenis te Assen bevrijd.
Ondertusschen hadden de radiogroepen een nieuw dak boven het hoofd gekregen. Uit practische overwegingen en teneinde een volledige ontplooiing van den radiodienst mogelijk te maken had "KAREL" (Jan Thijssen) voorzover het de radiodienst betrof "Vrij Nederland" losgelaten en zich geplaatst onder de O.D. (Orde Dienst). De O.D. zou zich belasten met de aanstelling van verbindingsofficieren (VBO), die voor het contact tusschen de radiocommandanten ter plaatse en den plaatselijken, c.q. gewestelijken commandant van den O.D. had zorg te dragen; voor het opzoeken van geschikte zendposten; voor het fourneeren van het benoodigde geld voor het aanschaffen en onderhouden van de apparatuur; het aanwijzen en opleiden van code-officieren (CO) en andere buiten het terrein van den radiodienst vallende maatregelen. In de practijk heeft er meermalen aan de uitvoering van deze maatregelen veel ontbroken, hetgeen achteraf ook wel verklaarbaar is.
De herhaaldelijk wiselende commando's in verschillende plaatsen maakten het vormen van contact soms practisch onmogelijk. Het aanwijzen van : geschikte" zendposten strandde veelal op de begrijpelijke ondeskundigheid van plaatselijke- of gewestelijke commandanten. In verband met gevaren aan het werk verbonden wenschten sommigen van deze funtionarissen volkomen onbekend te blijven, hetgeen zeer stroef werken tengevolge had. Tenslotte werd het dan ook zoo, dat onze radiogroep zelf ging zorgdragen voor het opzoeken van geschikte zendposten en bekwame personen voor code-officier doorgaf van den Chef Staf. Door gebruik te maken van het bekende recept "frappes toujours", het steeds maar opnieuw klagen en reclameeren bij den Staf, kwam eindelijk ook overal het gewenschte contact tot stand.
Ook het onderlinge contact in de kopgroep radio was inmiddels tot stand gekomen.. In het tramkoffiehuis voor het station in Amersfoort had reeds eenige malen een korte bespreking plaats gevonden tusschen CRD, CMC, "FRED" radiocommandant Noord, "DRIES" radiocommandant Zuid, "ANDRIES" radiocommandant West en "CHRIS", de speciale koerier van den Chef Staf, waar de groote lijnen werden besproken en vastgelegd. Aangezien het, voor ieder toegankelijke koffiehuis zich niet leende voor het houden van uitvoerige besprekingen, daarvoor ook te kwetsbaar was en bovendien het aantal deelnemers toenam, werd naar een meer geschikte gelegenheid gezocht en dank zij de relaties van "KAREL" ook gevonden. In den vervolge werd vergarderd bij "JOHAN" (Engel lichtdrukinrichting, Muurhuizen 55, Amersfoort) Aanvankelijk trad "JOHAN" alleen als de royale gastheer op. Zijn uitstekende sigaren en sigaretten zullen niet licht worden vergeten, doch spoedig werd hij een belangrijke medewerker van de groep. Iedere veertien dagen, op Zaterdag, zag men daar bijeen: "KAREL", "TON", "CHRIS", "FRED", "KEES", "ANDRIES", "Oom BAREND", "Oom PIET", "JOHAN" en een of andere gast.
In opdracht van den CRD (Jan Thijssen) was door mij een uitvoerige instructie ontworpen over de wijze van werken van de radioposten. Hierin was vastgelegd, welke roepletters de verschillende posten zouden krijgen, in welke volgorde- en op welke wijze een oproep van het leidinggevende station moest worden beantwoord, hoe de berichtenwisseling moest worden gedaan, hoe het recu behoorde te worden gegeven en hoe tenslotte bij proefverkeer moest worden gehandeld. Het geheel zou beoogde een uniform en zoo vlot mogelijke werkwijze. De Instructie was door den Chef Staf goedgekeurd en daarna aan de diverse radiocommandanten ter hand gesteld. In een handig boekformaat had "KAREL" een door mij ontworpen telegram formulier doen drukken, waarop de berichten moesten worden opgenomen. Door de handige kolommen indeling kwam niet alleen elke vijf-letter-codegroep tot zijn recht, doch kon de marconist op een snellewijze constateeren. of het aantal ontvangen groepen overeenstemde met dat van de inleiding (zie telegrammen en coderen op deze website). Deze formulieren hebben later uitstekende diensten bewezen bij het Engeland verkeer.
Na maandenlang werken en voorbereiden kon tenslotte aan den Chef Staf (Six) worden medegedeeld, dat onze organisatie in de meeste belanrijke plaatsen van Nederland voltooid was, namelijk in de navolgende plaatsen: Amsterdam, Haarlem, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Middelburg, Breda, 's Hertogenbosch, Venlo (met als nevenstation Maastricht), Nijmegen, Arnhem, Apeldoorn, Enschede, Zwolle (Hasselt), Leeuwarden en Groningen.
Verschillende proefuitzendingen vonden plaats, die allen bij mij op een geijkte H.R.O (radio ontvanger) werden beluisterd, teneinde de golflengte te kunnen vaststellen en bij te groote afwijking het station op de aangewezen golf te kunnen brengen. Ook een 24-uur proef werd gehouden. De resultaten van deze proefuitzendingen waren zeer verschillend. Sommige posten kwamen uitstekend door en werden overal gehoord, anderen waren minder goed of zelfs onhoorbaar. Het gevolg was een nieuw bezoek aan die zendposten, beproeven en nazien van de apparatuur, het opnieuw instellen van den zender, het verbeteren en verleggen van de antenne, enz. Veelal nam "KAREL" dergelijke bezoeken voor zijn rekening.
Rekening houdend met het feit, dat bij een eventuele invasie of ander gewelddadig optreden de electrische stroom wel eens zou kunnen uitvallen, werden de zendposten ook uitgerust met omvormertjes en autoaccu's, opdat onder alle omstandigheden zou kunnen worden gewerkt.
Door den Hoofd-code-officier, (de resident uit Amsterdam) waren inmiddels de chef-codeofficieren opgeleid, die op hun beurt weer hadden zorg te dragen voor het opleiden van de onder hen staande codeofficieren.
Het contact tusschen de kopgroep radio en den Chef Staf werd, zoals reeds werd opgemerkt, onderhouden door zijn koerier-
vertegenwoordiger "CHRIS" (Bührmann), die in den aanvang alle besprekingen mede maakte, doch later uitsluitend met "KAREL" en mij de verbindingen met de Staf vormde. Ook aan "CHRIS" bewaar ik de aangenaamste herinneringen. Hij was een prettige kanaraad en buitengewoon actief.
Vanzelfsprekend moesten de medewerkers ook van de noodige "papieren" worden voorzien. Het geleek op sommige bijeenkomsten bij "JOHAN" een ware centrale van vervalschingen. Nagemaakte stempelsalle alle mogelijke Duitsche instanties en Nerderlandsche staatsbedrijven lagen op tafel. Fotografische vergrootingen van bepaalde formulieren moesten worden gemaakt, waarvan later weer cliché's werden gemaakt, drukproeven, enz, enz. Handtekeningen werden door experts nagemaakt, het juiste papier van de juiste dikte en nauwkeurig van kleur moest worden opgespoord en worden uitgezocht. In dat alles was "KAREL" een specialist en voor elk onderdeel wist hij dedaarvoor geschikte medewerkers te vinden. Naast persoonsbewijzen, werden legitimatiebewijzen van de PTT, vergunningen om in verboden provincies te mogen komen, PTT-personenvervoerbewijzen 2e klasse van de Spoorwegen, Ausweisen, fietsvergunningen, vergunningen om tijdens spertijd op straat te mogen zijn, enz, enz, gefabriceerd. De resultaten waren dikwijls zoo frappant, dat de papieren niet van "echt" waren te onderscheiden.
Opgedragen aan den Chef van den Staf, Kolonel Jhr. P. J. Six.
Voorgeschiedenis
Reeds in September 1940 was er middels "HENK" (wie is dit?) eenig contact met de O.D. ofschoon er van daadwerkelijke medewerking nog geen sprake was. De medewerking bestond veelal in het geven van advies, het doen van kleine herstellingen aan radio ontvang en zend apparatuur.
In het begin van 1941 werd het contact inniger, in den aanvang vooral met Vrij-Nederland, later met den O.D.
"KAREL" (Jan Thijssen) had een plan ontworpen, om Nederland te voorzien van een radionet, opdat bij invasie en andere calamiteiten, bij een eventueel uitvallen van het interlocale telefoonnet, er contact zou bestaan tusschen alle belangrijke plaatsen in Nederland. Niet onmogelijk zou het kunnen zijn dat dit net belangrijke diensten zou kunnen bewijzen met het doorgeven van spionageberichten enz. Het plan was zoo geprojecteerd, dat er in elke belangrijke plaats zouden komen een radio-commandant, een technicus en eenige marconisten, terwijl de organisatie, waar de dienst zou worden ondergebracht zou hebben zorg te dragen voor eenige code-officieren en een verbindingsofficier tusschen den radio-commandant en den plaatselijken c.q. gewestelijken commandant.
Het technische gedeelte; het doen bouwen van de vereischte apparatuur, het inrichten van de zendposten, alsmede de leiding van het geheel berustte in handen van "KAREL" met de titel van Chef van den Radiodienst (CRD), terwijl aan mij als Chef Marconist (CMC) de zorg was opgedragen van het aanzoeken c.q. opleiden van het benoodigde personeel, het regelen van het proefverkeer, het samenstellen van de benoodigde voorschriften enz.
Inmiddels waren met vrij sobere resultaten enkele proefuitzendingen gedaan met reeds bestaande apparatuur in een schoolgebouw in de omgeving van het Leidscheplein in Amsterdam. Na verschillende besprekingen werd een zend- en ontvangapparaat ontworpen, waarvan verwacht kon worden, dat onder alle omstandigheden een redelijke verbinding tusschen de diverse plaatsen mogelijk zou zijn.
Besloten werd te werken op 100 M (Meter), terwijl de apparatuur zoodanig zou worden in gericht, dat gewerkt zou kunnen worden tusschen 95 en 105 M (3100 -2900 kHz kortegolf). In praktijk voldeed de 100 M golf niet geheel aan de gestelde verwachtingen, zoodat op mijn advies de golf werd verkort tot 85 a 90 M, terwijl later ook de zenders kristal werden gestuurd.
"KAREL", die over zeer vele relaties beschikte, waarvan in de loop der jaren, een dankbaar een veelvuldig gebruik is gemaakt, had via "SJOERD" (chef-monteur Boensema) ook contact in Eindhoven, waaruit zeer veel radio-materiaal en lampen werd gesleept.
Inmiddels was ik begonnen het land af te stroopen om met de grootst mogelijke omzichtigheid medewerkers te zoeken, waarbij een drie-maanden zogenaamd ziek zijn bij de PTT uitstekende diensten bewees. Van den aanvang af heb ik mij daarbij gewend tot de zend-amateurs, waarvan ik er persoonlijk zeer vele kende en die en voldoende technisch zijn onderlegd en in den regel voldoende routine hadden in seinen en nemen, te meer daar door mij het tempo was bepaald op 12 woorden per minuut, opdat zonder te veel navragen het verkeer vlot zou kunnen worden afgewikkeld.
Zeer vel medewerking en steun heb ik bij het "sorteeren" van de amateurs mogen ondervinden van mijn vriend Th.C. van Braak uit Varsseveld (PAØGA), die van de politieke gezindheid van vele amateurs zeer goed op de hoogte was. Een woord van hartelijken dank aan Van Braak en zijn echtgenoote voor de hulp, de vriendschap en de gastvrijheid acht ik mijn plicht. Op het oogenblik dat ik deze woorden neerschrijf is omtrent het lot van Van Braak nog niets bekend, geruchten spreken van opsluiting in het concentratiekamp Oranienburg. Moge hij spoedig en gezond weer bij zijn echtgenoote terugkeeren. Hij heeft zich op velerlei terrein voor de goede zaak zeer verdienstelijk gemaakt. (Theodoor Christaan van Braak, onderwijzer. Geboren 1898 te Wisch, was gehuwd met Willemina Everdina Raterink).
Laat ik evenwel, voor ik verder ga uit wijden over den opbouw van dat binnenlandsche net, eerst wijzen op die ontelbare Nederlandsche zendamateurs, die hun plicht jegens hun vaderland hebben gedaan en waarvan velen niet geaarzeld hebben het grootste offer, dat zij konden brengen, - hun leven - te geven in den gemeenschappelijken strijd tegen onze overweldigers en voor de bevrijding van ons verdrukte vaderland.
De Nederlandsche PTT, waaronder de zend-amateurs ressorteeren, kan trosch zijn op de prestatie van dat corps en zal ongetwijfeld blijvend de nagedachtenis eeren van de mannen, die voor onze bebrijding vielen.
Vanzelfsprekend zal mijn opgave zeer onvolledig zijn, omdat ik door mijn werkzaamheden slechts een gedeelte van het corps heb kunnen overzien, terwijl velen zich op een ander terrein en bij andere ondergrondsche organisaties verdienstelijk hebben gemaakt. Ik hoop ter zijner tijd in de gelegenheid te zijn een volledige lijst van hun prestaties te kunnen samenstellen, doch hoop van ganscher harte, dat het aantal "gevallenen" niet grooter mag worden.
En wanneer ik dan de rij van mijn medewerkers de revue laat passeren, dan denk ik met ontroering in de allereerste plaats aan één van mijn trouwste en ook één van mijn eerste medewerkers, aan mijn vriend "DICK" Reijns (G.B. Reijns 's Gravenhage). Hij was één van de eersten, die zich destijds op mijn verzoek beschikbaar stelde om als radio-commandant op te treden. Een tweetal, mijn bekende amateurs, namelijk Ir. A.A. van Mansum uit Delft en J.H. Ketting uit 's Gravenhage, koos hij als marconist voor zijn zendgroep en enkele malen per week kon men het drietal ten huize van "DICK" ijverig bezig zien met zich te oefenen in seinen en nemen. Hij was één van de eersten, die met zijn zender proefuitzendingen kon doen en bij een gehouden 24 uur proef kwam hij doorlopend goed neembaar zoowel in Groningen als in Breda door. Hij was een man van weinig woorden, doch een man van daad. Op "DICK" kon men onafgebroken staat maken, een beroep op hem werd nooit tevergeefs gedaan. Toen ik veel later, ook in Den Haag, iemand nodig had, die mij kon assisteren bij de verbinding met Engeland, was "DICK" onmiddellijk daartoe bereid en het is begrijpelijk, dat ik met dezen man de afspraak maakte, dat zoo ik ooit mocht vallen, hij de verbinding met Londen voort zou zetten. Over zijn werkzaamheden gedurende de bijna twee jaar dat ik gevangen zat kan ik natuurlijk niet veel zeggen, die taak berust bij degenen, die in die periode hebben samengewerkt met hem, doch staat vast, dat hij na mijn arrestatie rustig met zijn belangrijk werk is doorgegaan. Ons Binnenlandsche net heeft, wat Den Haag betreft, goed werk verricht. In de maanden voor onze bevrijding bestond een regelmatige verbinding met de Regeering in Eindhoven en het was "DICK" met zijn marconisten, die deze belangrijke verbinding verzorgden. Ongetwijfeldhebben de codeofficieren uitstekend werk verricht, ook zij stonden dag en nacht voor de goede zaak klaar, mannen als "BART" (de la Houssaye), "BOB" (van Dijl), "JAAP" (de Groot), "JAN" de hulpmarconist "HANS" en tenslotte "FRITS" mochten er zijn, doch het gevaarlijke, het kwestbare werk moest toch "DICK" met zijn mannen verrichten. Op zondag 18 Februari 1945 viel de slag. Tijdens een uitzending met Eindhoven werd de Torenstraat en omgeving afgezet en drong een groote groep SD-ers het perceel van "Dick" binnen. Hij en Adri van Mansum, die de uitzending hadden verzorgd vielen in hun handen. OOk Den Haag was opgerold. Zij werden naar Scheveningen gebracht. Laat ik zwijgen over de mishandelingen, die zij nog in het huis van "DICK" hebben moeten ondergaan. De methoden van deze beestmenschen zijn ons maar al te goed bekend. Veel resultaat heeft het niet opgeleverd. Zij hebben gezwegen, niemand van hun medewerkers heeft 'bezoek" van de heeren gehad. Zoo was nu eenmaal "DICK". Op Goede Vrijdag, 30 Maart, zijn beiden vermoord, zoo kort voor de bevrijding van ons Vaderland en waarvoor zij al die jaren hadden medegestreden en medegeofferd. Zij hebben het resultaat, ook van hun arbeid, niet meer mogen aanschouwen, zij hebben helaas het neerslaan en terugtrekken van die horden niet meer mogen zien, maar wij, die dat wel hebben mogen doen, wij, die thans in een bevrijd Nederland leven, wij zullen moeten toonen, dat hun offer niet tevergeegs is geweest.
En nu komt het ontstellende bericht binnen, dat ook mijn trouwe vriend "GA" (van Braak, Varsseveld) gevallen is. Op 31 December 1944 is hij in het concentratiekamp Gross Rosen bij Breslau overleden. Alweer een van die vele helden uit ons Nederlandsche amateurcorps. En steeds opnieuw vraag ik mij af, waarom hij, waarom zij en waarom ik niet, waarom moesten zij allen vallen, waarom werd ik het leven gespaard en ik weet er maar één antwoord op, God wilde mij sparen en mij nog niet tot Zich geroepen!
Ik kan het me niet indenken, dat, wanneer weer eenmaal de zendamateurs in de lucht zullen verschijnen, de prettige stem van den man uit de Geldersche Achterhoek (GA) niet meer zal worden gehoord. Alleen de ingewijden weten, wat Van Braak allemaal ondergrondsch heeft gedaan voor onze goede zaak. Het zal mede een dure plicht zijn van de honderden oud-VUKAleden, waarvan Van Braak de onvermoeibare en bezielende secretaris was, zorg te dragen, dat zijn naam nooit zal worden vergeten en met diepen eerbied in de herinnering zal blijven voortleven. God moge ook hem rust geven, die hij zoo zeer heeft verdiend. Ik persoonlijk zal zijn trouw, zijn vriendschap, zijn daadwerkelijke hulp en gastvrijheid nooit vergeten!
Ik vervolg met mijn trieste erelijst.
In October 1943 overleed in Dachau, als gevolg van totale ver zwakking, de sympatieke Meertens uit Zwolle (PAØMO), die reeds eind 1941 met Feitsma uit Zwolle (PAØ..), in verband met de uitzending naar Engeland, was gearresteerd. Feitsma heeft gelukkig de Duitsche hel overleefd, Meertens is moeten vallen en rust in één van die vele massagraven, waarvan het gehate Duitschland er een onnoemelijk aantal heeft. Ik heb verschillende malen voor mijn arrestatie met Mevr. Meertens zijn kans besproken en steeds koesterden we de hoop, dat hij er het leven zou mogen afbrengen, het heeft helaas niet zoo mogen zijn.
C.L.J. van Lent Jr uit Heemstede (PAØXI), een zeer verdienselijk amateur, die zich met zijn groep heeft ingezet voor een verbinding met Engeland, ter dood veroordeeld werd, gratie verkreeg, tot levenslang werd veroordeeld en tenslotte in het tuchthuis Lütteringhausen bij Remscheid in 1942 door totale verzwakking het leven verloor.
Hier volgt een lijst van zendamateurs, die belangrijk werk hebben verricht op het terrein van het "strijdende amateurisme" en die wij niet genoeg kunnen danken voor hun prachtigen arbeid.
Ik weet, dat de lijst zeer onvolledig is, doch ik hoop in den loop der tijden in staat te zijn deze te completeeren. Op verschillendeamateurs kom ik in het verdere verloop van mijn verhaal nog terug. Ik geef de amateurs in alfabetische volgorde van hun roepletters.
PAØALO - C. Valkhof, Renkum
PAØAPX - G. Werkema, Huizum
PAØBC - H.J. Beenen, Groningen
PAØBF - F. Boelens, Hoogezand - zendpost
PAØBG - R. Bolhuis, Groningen
PAØBN - J. Lourens, Oosterbeek
PAØBU - M.J. Burgerhoff, 's Hertogenbosch
PAØDD - Ir. W.J.L. Dalmijn, Arnhem
PAØDR - D.S. Rustema, Middelstum - zendpost
PAØGE - G.H. Pietersen, Doetichem
PAØGI - Ing. J. van Gent, Nijmegen
PAØJHK - J. Ketting, Den Haag
PAØKR - H. Kranenburg, Heerlen
PAØLF - F.A. Krant, Heerlen
PAØMS - G.A. Meerhof, Apeldoorn
PAØMR - K. Vermaat, Apeldoorn
PAØMU - G.J. Meijer, Apeldoorn
PAØMV - H.J. van Merrebacht, Apeldoorn
PAØMW - D. Neuteboom, Amsterdam
PAØMY - P.J. ten Haaft, Apeldoorn
PAØNWS - C.J. van Dam, Noordwijk binnen
PAØPN - P. Neve, Middelburg
PAØOZ - J.N. op den Velde, Zaandam
PAØQB - C.L.F. van den Maagenberg, Breda
PAØQQ - C.A. Gehrels, Eindhoven
PAØSS - P.J. Meertens, Terneuzen
PAØTA - A.G. Teunissen, Venlo
PAØTM - Ch.J. Tijdgat, Groningen - zendpost
PAØVL - J. de Vries, Leiden
PAØVM - Frater Martinus, 's Hertogenbosch
PAØWO - W.H. Welgraven, Oosterbeek
PAØXN - A.F. van Aggelen, Haarlem
PAØYM - A.M.E.Th. Engers, Amsterdam
PAØZB - H.A. Touw Princenhage
Reeds deze, hoogst onvolledige lijst, is een sieraad voor het Nederlansche zendamateurisme, mogen zij de waardering, ook van de Nederlandsche PTT ondervinden, waarop zij ongetwijfeld recht hebben.
Laat ik nu weer mijn verhaal over de oprichting van het radio net vervolgen. Het spreekt dat de aanwerving van geschikte medewerkers een zeer tijdroovend en voorzichtig werk was en somstijds waren meerdere reizen nodig, om in een bepaalde plaats een goed contactpunt te krijgen. Teleurstellingen bleven natuurlijk niet uit, menschen, waarop ik stellig had gerekend, bleken geen voldoende moed te bezitten, anderen, die wel moed bezaten, bleken voor het werk niet de vereischte geschiktheid of waardigheid te hebben en moesten voorzichtig in een andere functie worden overgeheveld.
Maar langzaam maar zeker kwam toch de gewenschte organisatie tot stand.
In Den Haag "DICK" Reijns met "ADRI" van Mansum en "JOOP" Ketting; in Groningen "FRED" Tijdgat, als radiocommandant, met "KOOS" Rijkeboer, die later ook als codeofficier zou optreden, "HARRY" Beenen, "BOL" Rem Bolhuis, "JOOP" Rustema uit Middelstum en Boelens uit Hoogezand. "FRED" zou later een van mijn meest actieve medewerkers worden en een belangrijke taak gaan vervullen in de verbinding met Engeland.
In Arnhem "KEES", later "DRIES" Graafhuis als radiocommandant, die een uitstekende kern had gevormd met Ir. Dalmijn, Lourens Valkhof en Welgraven als medewerkers. Ik had eenige malen het voorrecht een oefeningavond van deze groep te mogen bijwonen en huize van Graafhuis en ik heb bewondering gehad voor de serieuze en intensieve wijze van oefenen.
In Venlo had Chef-monteur van de PTT W.G. Teunissen de leiding op zich genomen en was onmiddellijk begonnen eenige marconisten in opleiding te nemen. Deze groep won nog aanzienlijk aan innerlijke kracht, toen de zoo kalme, maar in werkelijkheid vastberaden Elektro-technisch ambtenaar van de PTT Rommelse zijn medewerking ging verleenen. Met Teunissen werd Rommelse in het Zuiden een van mijn beste vrienden. Zeer verdienstelijk heeft zich in het Zuiden ook gemaakt de Referendaris van de PTT te Venlo J. Talens, die als hoofdverbindingsofficier van den Generaal-Majoor J.R.L. Jans belangrijk werk heeft gedaan. Met Eta Rommelse werd hij op 26 September 1944 gearresteerd (Teunissen had tijdig de vlucht kunnen nemen). Zij werden evenwel gelukkig in de nacht van 14 op 15 April 1945 uit de gevangenis te Assen bevrijd.
Ondertusschen hadden de radiogroepen een nieuw dak boven het hoofd gekregen. Uit practische overwegingen en teneinde een volledige ontplooiing van den radiodienst mogelijk te maken had "KAREL" (Jan Thijssen) voorzover het de radiodienst betrof "Vrij Nederland" losgelaten en zich geplaatst onder de O.D. (Orde Dienst). De O.D. zou zich belasten met de aanstelling van verbindingsofficieren (VBO), die voor het contact tusschen de radiocommandanten ter plaatse en den plaatselijken, c.q. gewestelijken commandant van den O.D. had zorg te dragen; voor het opzoeken van geschikte zendposten; voor het fourneeren van het benoodigde geld voor het aanschaffen en onderhouden van de apparatuur; het aanwijzen en opleiden van code-officieren (CO) en andere buiten het terrein van den radiodienst vallende maatregelen. In de practijk heeft er meermalen aan de uitvoering van deze maatregelen veel ontbroken, hetgeen achteraf ook wel verklaarbaar is.
De herhaaldelijk wiselende commando's in verschillende plaatsen maakten het vormen van contact soms practisch onmogelijk. Het aanwijzen van : geschikte" zendposten strandde veelal op de begrijpelijke ondeskundigheid van plaatselijke- of gewestelijke commandanten. In verband met gevaren aan het werk verbonden wenschten sommigen van deze funtionarissen volkomen onbekend te blijven, hetgeen zeer stroef werken tengevolge had. Tenslotte werd het dan ook zoo, dat onze radiogroep zelf ging zorgdragen voor het opzoeken van geschikte zendposten en bekwame personen voor code-officier doorgaf van den Chef Staf. Door gebruik te maken van het bekende recept "frappes toujours", het steeds maar opnieuw klagen en reclameeren bij den Staf, kwam eindelijk ook overal het gewenschte contact tot stand.
Ook het onderlinge contact in de kopgroep radio was inmiddels tot stand gekomen.. In het tramkoffiehuis voor het station in Amersfoort had reeds eenige malen een korte bespreking plaats gevonden tusschen CRD, CMC, "FRED" radiocommandant Noord, "DRIES" radiocommandant Zuid, "ANDRIES" radiocommandant West en "CHRIS", de speciale koerier van den Chef Staf, waar de groote lijnen werden besproken en vastgelegd. Aangezien het, voor ieder toegankelijke koffiehuis zich niet leende voor het houden van uitvoerige besprekingen, daarvoor ook te kwetsbaar was en bovendien het aantal deelnemers toenam, werd naar een meer geschikte gelegenheid gezocht en dank zij de relaties van "KAREL" ook gevonden. In den vervolge werd vergarderd bij "JOHAN" (Engel lichtdrukinrichting, Muurhuizen 55, Amersfoort) Aanvankelijk trad "JOHAN" alleen als de royale gastheer op. Zijn uitstekende sigaren en sigaretten zullen niet licht worden vergeten, doch spoedig werd hij een belangrijke medewerker van de groep. Iedere veertien dagen, op Zaterdag, zag men daar bijeen: "KAREL", "TON", "CHRIS", "FRED", "KEES", "ANDRIES", "Oom BAREND", "Oom PIET", "JOHAN" en een of andere gast.
In opdracht van den CRD (Jan Thijssen) was door mij een uitvoerige instructie ontworpen over de wijze van werken van de radioposten. Hierin was vastgelegd, welke roepletters de verschillende posten zouden krijgen, in welke volgorde- en op welke wijze een oproep van het leidinggevende station moest worden beantwoord, hoe de berichtenwisseling moest worden gedaan, hoe het recu behoorde te worden gegeven en hoe tenslotte bij proefverkeer moest worden gehandeld. Het geheel zou beoogde een uniform en zoo vlot mogelijke werkwijze. De Instructie was door den Chef Staf goedgekeurd en daarna aan de diverse radiocommandanten ter hand gesteld. In een handig boekformaat had "KAREL" een door mij ontworpen telegram formulier doen drukken, waarop de berichten moesten worden opgenomen. Door de handige kolommen indeling kwam niet alleen elke vijf-letter-codegroep tot zijn recht, doch kon de marconist op een snellewijze constateeren. of het aantal ontvangen groepen overeenstemde met dat van de inleiding (zie telegrammen en coderen op deze website). Deze formulieren hebben later uitstekende diensten bewezen bij het Engeland verkeer.
Na maandenlang werken en voorbereiden kon tenslotte aan den Chef Staf (Six) worden medegedeeld, dat onze organisatie in de meeste belanrijke plaatsen van Nederland voltooid was, namelijk in de navolgende plaatsen: Amsterdam, Haarlem, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Middelburg, Breda, 's Hertogenbosch, Venlo (met als nevenstation Maastricht), Nijmegen, Arnhem, Apeldoorn, Enschede, Zwolle (Hasselt), Leeuwarden en Groningen.
Verschillende proefuitzendingen vonden plaats, die allen bij mij op een geijkte H.R.O (radio ontvanger) werden beluisterd, teneinde de golflengte te kunnen vaststellen en bij te groote afwijking het station op de aangewezen golf te kunnen brengen. Ook een 24-uur proef werd gehouden. De resultaten van deze proefuitzendingen waren zeer verschillend. Sommige posten kwamen uitstekend door en werden overal gehoord, anderen waren minder goed of zelfs onhoorbaar. Het gevolg was een nieuw bezoek aan die zendposten, beproeven en nazien van de apparatuur, het opnieuw instellen van den zender, het verbeteren en verleggen van de antenne, enz. Veelal nam "KAREL" dergelijke bezoeken voor zijn rekening.
Rekening houdend met het feit, dat bij een eventuele invasie of ander gewelddadig optreden de electrische stroom wel eens zou kunnen uitvallen, werden de zendposten ook uitgerust met omvormertjes en autoaccu's, opdat onder alle omstandigheden zou kunnen worden gewerkt.
Door den Hoofd-code-officier, (de resident uit Amsterdam) waren inmiddels de chef-codeofficieren opgeleid, die op hun beurt weer hadden zorg te dragen voor het opleiden van de onder hen staande codeofficieren.
Het contact tusschen de kopgroep radio en den Chef Staf werd, zoals reeds werd opgemerkt, onderhouden door zijn koerier-
vertegenwoordiger "CHRIS" (Bührmann), die in den aanvang alle besprekingen mede maakte, doch later uitsluitend met "KAREL" en mij de verbindingen met de Staf vormde. Ook aan "CHRIS" bewaar ik de aangenaamste herinneringen. Hij was een prettige kanaraad en buitengewoon actief.
Vanzelfsprekend moesten de medewerkers ook van de noodige "papieren" worden voorzien. Het geleek op sommige bijeenkomsten bij "JOHAN" een ware centrale van vervalschingen. Nagemaakte stempelsalle alle mogelijke Duitsche instanties en Nerderlandsche staatsbedrijven lagen op tafel. Fotografische vergrootingen van bepaalde formulieren moesten worden gemaakt, waarvan later weer cliché's werden gemaakt, drukproeven, enz, enz. Handtekeningen werden door experts nagemaakt, het juiste papier van de juiste dikte en nauwkeurig van kleur moest worden opgespoord en worden uitgezocht. In dat alles was "KAREL" een specialist en voor elk onderdeel wist hij dedaarvoor geschikte medewerkers te vinden. Naast persoonsbewijzen, werden legitimatiebewijzen van de PTT, vergunningen om in verboden provincies te mogen komen, PTT-personenvervoerbewijzen 2e klasse van de Spoorwegen, Ausweisen, fietsvergunningen, vergunningen om tijdens spertijd op straat te mogen zijn, enz, enz, gefabriceerd. De resultaten waren dikwijls zoo frappant, dat de papieren niet van "echt" waren te onderscheiden.
Engelandverkeer
Zoover waren wij het den opbouw van het binnenlandsche net gevorderd, toen van "FRED" (Tijdgat) een telefonische mededeeling inkwam, om voor een hoogst belangrijke aangelegenheid onmiddellijk naar Groningen te willen komen. Het bleek, dat een spionagegroep in Delfzijl, welke zoals later bleek onder leiding stond van "ZWAANTJE" (Dr. Oosterhuis) en die een intensief verkeer met Engeland via Zweden onderhield, van Engeland een zend- ontvangstapparaat had ontvangen (medio februari 1943). Deze apparatuur was o.m. uitgerust met vier kristallen (een dag kristal met uitwijkfrequentie en een nachtkristal, eveneens met uitwijkfrequentie; de daggolf was ongeveer 47- en de nachtgolf op plus minus 85 meter). Tot dusverre had deze spionagegroep, die later bleek een onderdeel te zijn van het groote spionage-net in Nederland en Begië, onder leiding van "RIENUS" (van der Meerschen uit Gent), uitsluitend gebruik gemaakt van eenige kustvaarders, die vanuit Delfzijl op Zweden voeren. Een vertrouwensman in Zweden droeg zorg, dat de aangekomen documenten per vliegtuig naar Engelandwerden doorgezonden. De groep van "ZWAANTJE" beschikte blijkbaar niet over een medewerker, die in staat was de zend-ontvangstinstallatie te bedienen en had daarom een leraar van den Zeevaartschool in zijn groep opgenomen. Deze man met de schuilnaam "PRINS" (werkelijke naam Koning) slaagde er evenwel niet in verbinding met Engeland tot stand te brengen, ondanks dat hij bijna een week lang, zoowel overdag, als des nachts, vanuit zijn woning in Delfzijl daartoe pogingenin het werk had gesteld. Tereinderraad had hij onzen zend-amateur Dirk Rustema uit Middelstum, onzen "JOOP", om advies gevraagd, die in zijn kwaliteit van VBO (verbindingsofficier) van den O.D. "FRED" van een en ander kennis gaf, die de zaak zoo belangrijk achtte, dat hij mij direct inschakelde. "FRED" en ik hebben daarop een bezoek gebracht aan "PRINS". Op deze bespreking hebben wij "PRINS" gewezen op het groote belang van een dergelijke radio-verbinding, ook voor onze organisatie, den O.D. en hem de volledige medewerking van de kerngroep radio toegezegd. Daar "PRINS" van meening was, dat het vermogen van het zendertje te gering was, heb ik hem beloofd de kwestie met "KAREL" te zullen bespreken, teneinde met spoed een nieuw zendertje van eenig grooter vermogen te doen bouwen en ons bereid verklaard mede te helpen de verbinding tot stand te brengen. Reeds bij deze gelegenheid heb ik "PRINS" nadrukkelijk gewezen op het groote gevaar, dat hij liep, om steeds vanuit een beplaald perceel in Delfzijl uit te zenden. Al achtte ik de capaciteiten van de Gestapo op het gebied van peilen niet groot (hier zat Ton van Schendel er dus goed naast), op den duur moest bij een dergelijke werkwijze ontdekking volgen. Helaas hebben de feiten mij later in het gelijk gesteld.
Het bij den zender, "DE SOTO" genaamd, behorende werkplan (zendplan), alsmede de code was eveneens in het bezit van "PRINS".
Teneinde te onderzoeken, of en de zeeweg met Engeland, plus ontvangen apparatuur absoluut "safe" was en geen Duitsche provocatie, had ik "PRINS" voorgesteld een briefje naar Engeland via Zweden te verzenden waarin bevestiging aan de Nederlandsche autoriteiten in Londen werd gevraagd. Bij bevestiging moest door Radio-Oranje de slagzin worden uitgesproken
"Geen knollen voor citroenen". Met dit voorstel ging "PRINS" accoord en de brief werd gereed gemaakt en verzonden. Het spreekt vanzelf, dat vanaf dit oogenblik Radio-Oranje, zowel door Groningen, als door mij met groote belangstelling werd beluisterd en het is begrijpelijk dat ik eenigszins ontroerd was, toen na 10 dagen Radio-Oranje zei:"Hier is een belangrijk bericht - Geen knollen voor citroenen". Deze mededeeling werd gedurende drie achtereenvolgende dagen herhaald. Door dit bericht stond de betrouwbaarheid van zender met bijbehorende code, alsmede de zeeweg van Delfzijl naar Zweden vast, terwijl ongeveer 10 dagen noodig waren, om stukken vanuit Delfzijl naar Engeland te krijgen. Van dezen zeeweg heeft de Chef-Staf, die aanvankelijk alleen beschikte over den langen weg via Zwitserland, een dankbaar en veelvuldig gebruik gemaakt. (Vreemd dat "TON" het niet heeft over de "AC" zender van Brouwer en de zender van agent Niermeijer) Vele negatieven werden per boot verzonden, waaronder de code 101 van den O.D. Van deze code heeft de Chef-Staf voor het verzenden van belangrijke berichten de laatste maanden voor mijn arrestatie gebruik gemaakt. Ook personen, waar de Regeering in Londen op prijs stelde, of die uit persoonlijke veiligheidsoverwegingen uit Nederland moetsen verdwijnen (o.a. Leen Pot), werden door deze kustvaarders vanuit Delfzijl naar Zweden gesmokkeld. Ondanks de aanwezigheid van Duitsche marine-bewaking, die niet alleen voor het vertrek elk schip grondig onderzochten, doch tot aan de Zweedse territoriale wateren op het schip aanwezig bleven, slaagden deze mannen er in, maandenlang hun gevaarlijk, doch zoo belangrijk werk te volbrengen. Deze mannen hebben voor het Vaderland uitstekend werk verricht. Ik heb in de gevangenis te Lüttringhausen met twee kapiteins van deze kustvaarders kennisgemaakt: Wester en Roossien, beiden uit Delfzijl. Ook zij waren ter dood veroordeeld, doch eveneens om ongebrijpelijke redenen gespaard. (Na "Dolle Dinsdag" zijn hun papieren zoek geraakt). Het waren jonge, doch dappere kerels, waarvoor ik groot respect heb gekregen. Ik hoop, nu wij allen uit de Duitsche hel zijn bevrijd, hen nog dikwijls te ontmoeten; het zijn mannen om trots op te zijn.
Vanzelfsprekend had ik ook den Chef Staf (Six) via "CHRIS" (Bührmann) van deze verbindings mogelijkheid op Engeland volledig op de hoogte gebracht. Ook de Chef Staf bleek de belangrijkheid van een verbinding met Londen in te zien en daarop prijs te stellen.
Met de nieuwe apparatuur werd naar het Noorden getrokkenen reeds de eerste uitzending naar Engeland slaagde volkomen.Er werd hierbij van een uitstekende korte-golf ontvanger gebruik gemaakt. Wij kwamen in "Engeland" keihard door. Later is gebleken, dat het aanvankelijk falen van de verbinding niet zoozeer te wijten was aan het geringe vermogen van "DE SOTO" zender, dan wel aan de mindere vaardigheid om den ontvanger te bedienen. Het geheele geval, zender-ontvanger plus P.S.A. (voeding) was niet grooter dan een sigarenkistje en kon gemakkelijk in een actetasch worden meegenomen. Door den uiterst gecompliceerde bouw bezat de ontvanger een vrij kleine afstemschaal, terwijl het bereik vrij groot was, namelijk van ongeveer 25- tot bijna 100 meter. De afstemming was daarom zeer moeilijk en critisch en vereischte groote vaardigheid. Wij hebben, door het aanbrengen van enige bandspreiding en het gebruik maken van een lange staaf voor het afstemmen, waardoor dit veel "fijner" werd, van dergelijke ontvangers veel genoegen gehad, vooral toen de meeste ontvangtoestellen, als gevolg van het inleverings bevel, moesten worden opgeborgen (13 mei 1943).
Ook de Chef Staf had onmiddellijk van deze radio verbinding gebruik gemaakt en eenige telegrammen aan de Nederlandsche Regeering in Londen verzonden. In een van de antwoordtelegrammen werd aan "ZWAANTJE" medegeddeld, dat ook de O.D. van deze verbinding gebruik moest maken. Doch hierbij deed zich het moeilijke en dwaze geval voor, dat alleen "PRINS" in het bezit van de code was. Wij bezaten wel afschriften van de werkwijze en werktijden van "DE SOTO", doch de code wenschte "PRINS" niet af te staan. Elk bericht, dat de Chef Staf wenschte te verzenden moest eerst naar Delfzijl worden gebracht, om door "PRINS" te worden gecodeerd en evenzoo moest elk ontvangen telegram den zelfden weg afleggen om te worden gedecodeerd. Elke poging, om voor den O.D. te kunnen beschikken over "DE SOTO" strandde op de persoonlijke eerzucht van "PRINS". Het moeilijke in deze geschiedenis was, dat elk te verzenden en elk ontvangen telegram eenige dagen vertraging had, omdat het eerst "PRINS" moest passeren; vooral voor spoedberichten beteekende dit groote- en overbodige stagnatie; het dwaze was, dat "PRINS", die geheel buiten den O.D. stond, op deze wijze kennis nam van den inhoud van berichten, gewisseld tusschen den Chef Staf en de Nederlandsche Regeering in Londen. Bovendien was de O.D. op deze wijze volkomen afhankelijk van "PRINS" en kon nooit controleren, of de opgegeven tekst geheel en zonder weglatingen werd omgezet. Dat dergelijke dingen plaats vonden bleek ons helaas later. "JOOP" (Rustema) onderhield in zijn kwaliteit van "VBO" het contact met "PRINS" en bracht aan den laatsten alle te coderen en te decoderen telegrammen. De hoeveelheid werd soms "PRINS" te machtig en daarom verzocht hij af en toe "JOOP" hem te willen assisteren. Het gevolg hiervan was, dat we al spoedig in het bezit waren van het versje, dat bij de omzetting moest worden gebezigd: "Toen onze mop een mopje was enz enz". Er ontbrak nu alleen nog het geheime getal en ik verzocht "JOOP" hier zoo mogelijk achter te komen. Na dagen zijn kans te hebben afgewacht, gelukte het tenslotte "JOOP" dit getal te bemachtigen. (Zie het nut van dit getal in het website deel "Telegrammen"). De O.D. was onafhankelijk van "PRINS". Omstreeks dien tijd hadden we "PRINS" een bericht laten codeeren waarin Engeland om toezending van een bepaald type ontvanger werd gevraagd, terwijl tevens eenige technische gegevens werden gevraagd en gegeven. Niet alleen bleek bij decodeering onzerzijds, dat de strekking van het teelegram was gewijzigd, doch ook, dat "PRINS" in de allereerste plaats om toezending van zoo'n ontvanger voor hemzelf had verzocht. Controle op "PRINS" had dus wel terdege zin gehad. Spoedig ontdekte "PRINS", dat de berichten door ons zelfstandig werden behandeld en het gevolg was een onderhoud ten huize van "FRED", waarbij ook "KOOS" (Rijkeboer), onze codeofficier aanwezig was. Teneinde "JOOP" te dekken en de verstandhouding niet te zeer te vertroebelen, werd de zaak zoo gesteld, dat het aan "KOOS" gelukt was de code te oncijferen. Of "PRINS" dit geloofde weten wij niet. De bespreking was vrij heftig, vooral de wijze, waarop hij ons bericht ten eigen bate had veranderd, werd hem zwaar aangerekend. Bovendien werd hij er nogmaals op gewezen, dat het voor den Chef Staf ontoelaatbaar was, dat onbevoegden inzage kregen van de door deze autoriteit aan de Nederlandsche autoriteiten in Londen te verzendenen ontvangen berichten, hetgeen "Prins" niet wenschte in te zien. Ook bij deze gelegenheid heb ik "PRINS" wederom met grooten nadruk gewezen op het gevaar dat hij en de radioverbinding liep, doordat hij voor zijn uitzendingen uitsluitend was aangewezen op zijn woonplaats Delfzijl en stelde hem voor de radioverbinding te laten verzorgen door de hoofdgroep radio van de O.D. en op dit terrein met den O.D. te willen samenwerken. Hierbij werd onder meer gewezen op de meer dan 20 zendposten, die ter beschikking van den O.D. stonden en die over geheel Nederland waren verspreid. Hierdoor was het mogelijk dat op een bepaald adres slechts eens in de 5 à 6 weken werd uitgezonden, waardoor de kans op ontdekking tot een minimum werd gereduceerd. Het mocht niet baten "PRINS" bleef star vasthouden aan zijn verbinding en wenschte de eer met niemand te deelen.
Zoover waren wij het den opbouw van het binnenlandsche net gevorderd, toen van "FRED" (Tijdgat) een telefonische mededeeling inkwam, om voor een hoogst belangrijke aangelegenheid onmiddellijk naar Groningen te willen komen. Het bleek, dat een spionagegroep in Delfzijl, welke zoals later bleek onder leiding stond van "ZWAANTJE" (Dr. Oosterhuis) en die een intensief verkeer met Engeland via Zweden onderhield, van Engeland een zend- ontvangstapparaat had ontvangen (medio februari 1943). Deze apparatuur was o.m. uitgerust met vier kristallen (een dag kristal met uitwijkfrequentie en een nachtkristal, eveneens met uitwijkfrequentie; de daggolf was ongeveer 47- en de nachtgolf op plus minus 85 meter). Tot dusverre had deze spionagegroep, die later bleek een onderdeel te zijn van het groote spionage-net in Nederland en Begië, onder leiding van "RIENUS" (van der Meerschen uit Gent), uitsluitend gebruik gemaakt van eenige kustvaarders, die vanuit Delfzijl op Zweden voeren. Een vertrouwensman in Zweden droeg zorg, dat de aangekomen documenten per vliegtuig naar Engelandwerden doorgezonden. De groep van "ZWAANTJE" beschikte blijkbaar niet over een medewerker, die in staat was de zend-ontvangstinstallatie te bedienen en had daarom een leraar van den Zeevaartschool in zijn groep opgenomen. Deze man met de schuilnaam "PRINS" (werkelijke naam Koning) slaagde er evenwel niet in verbinding met Engeland tot stand te brengen, ondanks dat hij bijna een week lang, zoowel overdag, als des nachts, vanuit zijn woning in Delfzijl daartoe pogingenin het werk had gesteld. Tereinderraad had hij onzen zend-amateur Dirk Rustema uit Middelstum, onzen "JOOP", om advies gevraagd, die in zijn kwaliteit van VBO (verbindingsofficier) van den O.D. "FRED" van een en ander kennis gaf, die de zaak zoo belangrijk achtte, dat hij mij direct inschakelde. "FRED" en ik hebben daarop een bezoek gebracht aan "PRINS". Op deze bespreking hebben wij "PRINS" gewezen op het groote belang van een dergelijke radio-verbinding, ook voor onze organisatie, den O.D. en hem de volledige medewerking van de kerngroep radio toegezegd. Daar "PRINS" van meening was, dat het vermogen van het zendertje te gering was, heb ik hem beloofd de kwestie met "KAREL" te zullen bespreken, teneinde met spoed een nieuw zendertje van eenig grooter vermogen te doen bouwen en ons bereid verklaard mede te helpen de verbinding tot stand te brengen. Reeds bij deze gelegenheid heb ik "PRINS" nadrukkelijk gewezen op het groote gevaar, dat hij liep, om steeds vanuit een beplaald perceel in Delfzijl uit te zenden. Al achtte ik de capaciteiten van de Gestapo op het gebied van peilen niet groot (hier zat Ton van Schendel er dus goed naast), op den duur moest bij een dergelijke werkwijze ontdekking volgen. Helaas hebben de feiten mij later in het gelijk gesteld.
Het bij den zender, "DE SOTO" genaamd, behorende werkplan (zendplan), alsmede de code was eveneens in het bezit van "PRINS".
Teneinde te onderzoeken, of en de zeeweg met Engeland, plus ontvangen apparatuur absoluut "safe" was en geen Duitsche provocatie, had ik "PRINS" voorgesteld een briefje naar Engeland via Zweden te verzenden waarin bevestiging aan de Nederlandsche autoriteiten in Londen werd gevraagd. Bij bevestiging moest door Radio-Oranje de slagzin worden uitgesproken
"Geen knollen voor citroenen". Met dit voorstel ging "PRINS" accoord en de brief werd gereed gemaakt en verzonden. Het spreekt vanzelf, dat vanaf dit oogenblik Radio-Oranje, zowel door Groningen, als door mij met groote belangstelling werd beluisterd en het is begrijpelijk dat ik eenigszins ontroerd was, toen na 10 dagen Radio-Oranje zei:"Hier is een belangrijk bericht - Geen knollen voor citroenen". Deze mededeeling werd gedurende drie achtereenvolgende dagen herhaald. Door dit bericht stond de betrouwbaarheid van zender met bijbehorende code, alsmede de zeeweg van Delfzijl naar Zweden vast, terwijl ongeveer 10 dagen noodig waren, om stukken vanuit Delfzijl naar Engeland te krijgen. Van dezen zeeweg heeft de Chef-Staf, die aanvankelijk alleen beschikte over den langen weg via Zwitserland, een dankbaar en veelvuldig gebruik gemaakt. (Vreemd dat "TON" het niet heeft over de "AC" zender van Brouwer en de zender van agent Niermeijer) Vele negatieven werden per boot verzonden, waaronder de code 101 van den O.D. Van deze code heeft de Chef-Staf voor het verzenden van belangrijke berichten de laatste maanden voor mijn arrestatie gebruik gemaakt. Ook personen, waar de Regeering in Londen op prijs stelde, of die uit persoonlijke veiligheidsoverwegingen uit Nederland moetsen verdwijnen (o.a. Leen Pot), werden door deze kustvaarders vanuit Delfzijl naar Zweden gesmokkeld. Ondanks de aanwezigheid van Duitsche marine-bewaking, die niet alleen voor het vertrek elk schip grondig onderzochten, doch tot aan de Zweedse territoriale wateren op het schip aanwezig bleven, slaagden deze mannen er in, maandenlang hun gevaarlijk, doch zoo belangrijk werk te volbrengen. Deze mannen hebben voor het Vaderland uitstekend werk verricht. Ik heb in de gevangenis te Lüttringhausen met twee kapiteins van deze kustvaarders kennisgemaakt: Wester en Roossien, beiden uit Delfzijl. Ook zij waren ter dood veroordeeld, doch eveneens om ongebrijpelijke redenen gespaard. (Na "Dolle Dinsdag" zijn hun papieren zoek geraakt). Het waren jonge, doch dappere kerels, waarvoor ik groot respect heb gekregen. Ik hoop, nu wij allen uit de Duitsche hel zijn bevrijd, hen nog dikwijls te ontmoeten; het zijn mannen om trots op te zijn.
Vanzelfsprekend had ik ook den Chef Staf (Six) via "CHRIS" (Bührmann) van deze verbindings mogelijkheid op Engeland volledig op de hoogte gebracht. Ook de Chef Staf bleek de belangrijkheid van een verbinding met Londen in te zien en daarop prijs te stellen.
Met de nieuwe apparatuur werd naar het Noorden getrokkenen reeds de eerste uitzending naar Engeland slaagde volkomen.Er werd hierbij van een uitstekende korte-golf ontvanger gebruik gemaakt. Wij kwamen in "Engeland" keihard door. Later is gebleken, dat het aanvankelijk falen van de verbinding niet zoozeer te wijten was aan het geringe vermogen van "DE SOTO" zender, dan wel aan de mindere vaardigheid om den ontvanger te bedienen. Het geheele geval, zender-ontvanger plus P.S.A. (voeding) was niet grooter dan een sigarenkistje en kon gemakkelijk in een actetasch worden meegenomen. Door den uiterst gecompliceerde bouw bezat de ontvanger een vrij kleine afstemschaal, terwijl het bereik vrij groot was, namelijk van ongeveer 25- tot bijna 100 meter. De afstemming was daarom zeer moeilijk en critisch en vereischte groote vaardigheid. Wij hebben, door het aanbrengen van enige bandspreiding en het gebruik maken van een lange staaf voor het afstemmen, waardoor dit veel "fijner" werd, van dergelijke ontvangers veel genoegen gehad, vooral toen de meeste ontvangtoestellen, als gevolg van het inleverings bevel, moesten worden opgeborgen (13 mei 1943).
Ook de Chef Staf had onmiddellijk van deze radio verbinding gebruik gemaakt en eenige telegrammen aan de Nederlandsche Regeering in Londen verzonden. In een van de antwoordtelegrammen werd aan "ZWAANTJE" medegeddeld, dat ook de O.D. van deze verbinding gebruik moest maken. Doch hierbij deed zich het moeilijke en dwaze geval voor, dat alleen "PRINS" in het bezit van de code was. Wij bezaten wel afschriften van de werkwijze en werktijden van "DE SOTO", doch de code wenschte "PRINS" niet af te staan. Elk bericht, dat de Chef Staf wenschte te verzenden moest eerst naar Delfzijl worden gebracht, om door "PRINS" te worden gecodeerd en evenzoo moest elk ontvangen telegram den zelfden weg afleggen om te worden gedecodeerd. Elke poging, om voor den O.D. te kunnen beschikken over "DE SOTO" strandde op de persoonlijke eerzucht van "PRINS". Het moeilijke in deze geschiedenis was, dat elk te verzenden en elk ontvangen telegram eenige dagen vertraging had, omdat het eerst "PRINS" moest passeren; vooral voor spoedberichten beteekende dit groote- en overbodige stagnatie; het dwaze was, dat "PRINS", die geheel buiten den O.D. stond, op deze wijze kennis nam van den inhoud van berichten, gewisseld tusschen den Chef Staf en de Nederlandsche Regeering in Londen. Bovendien was de O.D. op deze wijze volkomen afhankelijk van "PRINS" en kon nooit controleren, of de opgegeven tekst geheel en zonder weglatingen werd omgezet. Dat dergelijke dingen plaats vonden bleek ons helaas later. "JOOP" (Rustema) onderhield in zijn kwaliteit van "VBO" het contact met "PRINS" en bracht aan den laatsten alle te coderen en te decoderen telegrammen. De hoeveelheid werd soms "PRINS" te machtig en daarom verzocht hij af en toe "JOOP" hem te willen assisteren. Het gevolg hiervan was, dat we al spoedig in het bezit waren van het versje, dat bij de omzetting moest worden gebezigd: "Toen onze mop een mopje was enz enz". Er ontbrak nu alleen nog het geheime getal en ik verzocht "JOOP" hier zoo mogelijk achter te komen. Na dagen zijn kans te hebben afgewacht, gelukte het tenslotte "JOOP" dit getal te bemachtigen. (Zie het nut van dit getal in het website deel "Telegrammen"). De O.D. was onafhankelijk van "PRINS". Omstreeks dien tijd hadden we "PRINS" een bericht laten codeeren waarin Engeland om toezending van een bepaald type ontvanger werd gevraagd, terwijl tevens eenige technische gegevens werden gevraagd en gegeven. Niet alleen bleek bij decodeering onzerzijds, dat de strekking van het teelegram was gewijzigd, doch ook, dat "PRINS" in de allereerste plaats om toezending van zoo'n ontvanger voor hemzelf had verzocht. Controle op "PRINS" had dus wel terdege zin gehad. Spoedig ontdekte "PRINS", dat de berichten door ons zelfstandig werden behandeld en het gevolg was een onderhoud ten huize van "FRED", waarbij ook "KOOS" (Rijkeboer), onze codeofficier aanwezig was. Teneinde "JOOP" te dekken en de verstandhouding niet te zeer te vertroebelen, werd de zaak zoo gesteld, dat het aan "KOOS" gelukt was de code te oncijferen. Of "PRINS" dit geloofde weten wij niet. De bespreking was vrij heftig, vooral de wijze, waarop hij ons bericht ten eigen bate had veranderd, werd hem zwaar aangerekend. Bovendien werd hij er nogmaals op gewezen, dat het voor den Chef Staf ontoelaatbaar was, dat onbevoegden inzage kregen van de door deze autoriteit aan de Nederlandsche autoriteiten in Londen te verzendenen ontvangen berichten, hetgeen "Prins" niet wenschte in te zien. Ook bij deze gelegenheid heb ik "PRINS" wederom met grooten nadruk gewezen op het gevaar dat hij en de radioverbinding liep, doordat hij voor zijn uitzendingen uitsluitend was aangewezen op zijn woonplaats Delfzijl en stelde hem voor de radioverbinding te laten verzorgen door de hoofdgroep radio van de O.D. en op dit terrein met den O.D. te willen samenwerken. Hierbij werd onder meer gewezen op de meer dan 20 zendposten, die ter beschikking van den O.D. stonden en die over geheel Nederland waren verspreid. Hierdoor was het mogelijk dat op een bepaald adres slechts eens in de 5 à 6 weken werd uitgezonden, waardoor de kans op ontdekking tot een minimum werd gereduceerd. Het mocht niet baten "PRINS" bleef star vasthouden aan zijn verbinding en wenschte de eer met niemand te deelen.
H.R.O. ontvanger.
SIS Paraset © IWM
Vanaf dit oogenblik zijn we met de verbinding onzen eigen weg gegaan, al bleven we bereid, als "PRINS" geen verbinding kon krijgen, zijn berichten door te zenden. Nu we onze berichten zelfstandig konden behandelen, hebben we onmiddellijk aan Engeland voorgesteld afzonderlijke werktijden voor den O.D. en voor "ZWAANTJE" te willen vaststellen en op de tijden voor den O.D. bestemd geen berichten te willen brengen, bestemd voor "ZWAANTJE" en omgekeerd. Dit voorstel werd door Engeland met instemming ontvangen en in overleg met ons werden de tijden vastgesteld. Veel later werd door ons nog aan Engeland aanbevolen om 7 uur 's morgens eventueel voor den O.D. voorhanden telegrammen zoogenaamd blind te willen brengen (zenden), dus zonder, dat onmiddellijk reçu werd gegeven. Hierdoor werd bereikt een bespoediging van in Engeland aanwezige berichten en ontlasting van onzen eigen werktijd. Deze wijze van werken heeft uitstekend voldaan. In de practijk bleek de nachtgolf (ongeveer 85 m.) de beste resultaten te geven. Zoo gauw wij weer in de lucht kwamen en dat duurde soms wel eens 2 à 3 dagen, werd natuurlijk allereerst kwijting (bevestiging) gegeven van de ontvangen telegrammen. Nu we met de Engeland verbinding volkomen op eigen beenen stonden, kon de zaak grondig worden aangepakt. Een groot aantal zendposten werd gezocht en ingericht. In het Noorden van ons land was, vooral door de activiteit van "FRED" de zaak spoedig voor elkaar. Wij beschikten daar over zendposten bij "JOOP" (Rustema) in Middelstum; bij onzen radio-commandant Tijdgat in Groningen; bij onzen amateur Boelens in Hoogezand; bij Harry Beenen in Groningen; op de boerderij van Veldstra (wat een prachtkerel was dat) die in de nabijheid van Joure woonde en op het laatst in Aduard.
In Den Haag werd meerdere malen uitgezonden vanuit mijn eigen woning, vanuit de Radio Controle Dienst op den Scheveningscheweg, bij den radio-commandant Reijns vanuit zijn woning en vanuit het gebouw van de Christelijke Jongemannen Vereniging (CJMV) aan de Prinsengracht, waar de concierge Boon ons uitstekende diensten heeft verleend. Ondanks, dat hij tweemaal een huiszoeking heeft gehad, bleef hij zijn gebouw en zijn ontvanger voor ons ter beschikking stellen. Een ideale plaats om de apparatuur te verbergen was bij Boon een zaal, waar wel een 20-tal orgels stonden opgeslagen. In een daarvan verdween onze zender met bijbehooren en was practisch onvindbaar. In Naaldwijk werd uitgezonden bij Baremans. In Stompwijk op een boerderij. In andere deelen van het land had "KAREL" voor de noodige posten gezorgd; op een boerderij in Assendelft, vanuit een woning van Aussems in Koog-Zaandijk, vanuit een woning in Koog aan de Zaan, vanuit een garage in Den Ham bij Amersfoort, vanuit een watertoren in de buurt van Doetichem (Pietersen), vanuit enkele woningen in Baarn en omgeving, vanuit de woning van Teunissen in Venlo en vanuit nog eenige plaatsen.
Was ter plaatse een omroep ontvanger aanwezig, dan werd deze geschikt gemaakt voor het ontvangen van telegrafie signalen, hetgeen werkelijk ideaal was en een goede ontvangst mogelijk maakte, er werden antennes aangelegd of verbeterd, enz. Later kwamen er natuurlijk moeilijkheden, toen alle radiotoestellen moesten worden ingeleverd. Geen enkele medewerker heeft daaraan voldaan. Doch het toestel was op een dergelijke plaats opgeborgen, dat het niet mogelijk was, wanneer "TON" (van Schendel) daar plotseling verscheen om een uitzending te plegen, het apparaat uit de ondergrondsche gewelven voor die 1 of 2 uur naar boven te halen. Het gevolg hiervan was, dat wij nu altijd de zend-ontvanger van Engeland (Paraset) door het land moesten meesjouwen, met de gevaren daaraan verbonden. Aangezien evenwel een vrouw in dat opzicht minder kwetsbaar bleek dan een man, hebben wij meerdere malen in die kritieke maandenvan de bereidwilligheid van eenige echtegenooten gebruik moeten maken. Zoo had de echtgenoote van "FRED" eenige malen den zender onder haar berusting, toen we vanuit Groningen per tram naar Heerenveen en vandaar per fiets naar onzen vriend Veldstra in Joure moesten, terwijl ook mijn vrouw verschillende malen assistentie verleende, toen ik per bus naar Naaldwijk moest en in de omgeving van Varsseveld een uitzending had te verzorgen. In die dagen was het antenne vraagstuk een groot probleem, overal moesten immers de antennes worden afgebroken en zonder antenne kan je nu eenmaal niet met Engeland werken. Het ging niet overal zoo eenvoudig als bij Rustema in Middelstum, die bij onzen komst eenvoudig een bamboestok met een willekeurig eind draad er aan in zijn tuin pootte waarop het prima ging. Het centrum en het Westland vroegen daarentegen om een heel goede antenne. Bij boerderijen was dat niet zoo moeilijk, de bliksemafleider werd eenvoudig onderbroken en we hadden een goede antenne en aarde ter onzer beschikking. In Joure, waar de boerderij een dergelijke installatie niet bezat, werd keurig en onzichtbaar een draad langs de gevel van het huis gelegd; in een hoog gebouw, zooals dat van de CJMV in Den Haag voldeed ook heel goed een antenne van een halve golflengte, gespannen tussen de balken op den zolder. Minder gemakkelijk ging het bij woonhuizen in het centrum en midden in het land. Het was dikwijls tobben, doch we hebben er ons kunnen doorslaan.
Inmiddelles had Engeland via Zweden een tweede apparaat gezonden, wederom compleet met bijbehorend werkplan (zendschema), kristallen en een bijzondere werkcode. De naam van dit apparaat was de "WOLSELEY". Met dit apparaat is het een duistere geschiedenis geweest. Bij herhaling vroeg Engeland aan ons "hebben jullie de "WOLSELEY" nu, werk er dan ook mee", maar de O.D. had geen "WOLSELEY"; "PRINS" (Harm Koning) stond het apparaat niet af. De Chef van den Staf (Six) vroeg ons herhaaldelijk om inlichtingen en moest Engeland dan maar weer antwoorden, dat de apparatuur door "PRINS" niet was doorgezonden. Tenslotte heeft Engeland er zich maar bij neergelegd en er bij "PRINS" op aangedrongen dan zelf met de "WOLSELEY" in de lucht te willen komen. Eenige tijd later deelde Engeland aan den Chef O.D. en aan "ZWAANTJE" mede dat er twee volledige apparaten onderweg waren "ETON III" en "ETON IV" en dat deze uitsluitend voor den O.D. bestemd waren. Deze apparaten hebben wij uit Delfzijl ontvangen. Waar elk toestel onder meer beschikte over vier kristallen, konden we nu bij onze uitzendingen steeds van een andere frequentie gebruik maken. Nauwkeurig werd aangetekeend, welke frequentie bij een uitzending gebezigd was en werd dan door mij voor zorggedragen, dat bij een volgende uitzending op die plaats van een ander kristal werd gebruikt gemaakt. Waren zeer veel telegrammen voorhanden, dan werd de uitzending ook wel halverwege onderbroken, om op een andere frequentie te worden vervolgd. In een tweetal codegroepen kon namelijk worden aangegeven, op welken dag, welk uur en welke frequentie zou worden uitgezonden. Op heel eenvoudige wijze kon dus van golflengte worden gewisseld.
In practijk bleek de 46 m golf zeer afhankelijk te zijn van condities, behalve in Groningen en Friesland. (vermoedelijk een kwestie van bodemgesteldheid). Vooral in het Westen, in den Achterhoek en ook in Amersfoort was de verbinding bij tijden zeer slecht en werd Engeland, zelfs op een HRO (ontvanger) soms nauwelijks gehoord en kwamen ook wij in Engeland zeer slecht door. Alleen op bepaalde tijden en bij een bepaalde frequentie ging het werken vanuit die plaatsen uitstekend. Eenige tijd voor mijn arrestatie was ik dan ook begonnen met het aanleggen van een statestiek, waarin werd aangeteekend, op welk uur en op welke frequentie op een bepaalde plaats was uitgezonden; hoeveel telegrammen er konden wordenovergebracht en met welk resultaat (goed-matig-slecht). Op deze wijze hoopte ik in staat te zijn een zoodanige regeling te maken, dat overal het werken behoorlijk mogelijk was. In de provincie Groningen, maar vooral in Friesland ging het practisch altijd.
Wanneer de berichten zich ophoopten en te oud dreigden te worden, werd maar weer naar het Noorden getrokken, om dan op een snelle wijze de telegrammen te spuien. Ik heb op die wijze in Joure in een uitzending wel eens een kleine 20 telegrammen weggewerkt. Het ging enorm: "FRED" aan den ontvanger, ik aan den sleutel. In een behoorlijk tempo werd het bericht overgebracht en nauwelijks had ik de sleutel losgelaten, of op het zelfde oogenblik volgde reçu. Het was fijn werken met Engeland, het waren uitstekende "nemers" daar. Het waren niet altijd alleen telegrammen van de Chef Staf, of van mij, die beslist moesten worden overgebracht. Wij kregen ook berichten te verwerken van bepaalde personen, die door Engeland waren uitgeworpen en in ons land een bepaalde opdracht hadden te vervullen. Telegrammen van "Henderson", "Piet Meertens", "Frans" (deze namen komen in de lijst van Frans Kluiters niet voor) en enkele anderen kwamen meermalen voor. Ik heb een zwaar gemoppeerd op "Frans", die een bericht van liefst 180 code groepen door mij liet overseinen. Later werden de telegrammen dan ook in kleiner formaat aangeboden.
De zendposten in de provincie Groningen en Friesland hebben in het Engeland-verkeer een belangrijke rol gespeeld en dankbaar herdenk ik al mijn vrienden, die mij zoo trouw hebben bijgestaan. Ik herinner mij nog de eerste uitzending bij Boelens in Hoogezand. Na het eerste bericht, dat door ons was overgebracht, bracht (zond) Engeland een telegram. "KOOS" trok zich in een kamer terug, om het bericht te decodeeren. Grote spanning bij ons allen, wat zou de inhoud wel niet zijn. Eenige teleurstelling, toen de inhoud ongeveer luidde: "u komt hier keihard door, u is veel te sterk, verminder uw energie". En dan te bedenken, dat er met een 1-lamps zender werd gewerkt en er van ernergie vermindering geen sprake fon zijn. Het ging ook weleens minder vlot. Zoo herinner ik mij ook een uitzending bij Rustema in Middelstum. Het ging, zooals steeds bij "JOOP" prachtig, doch midden in het laatste vrij groote bericht stegen plotseling groote rookwolken uit de het plaatspanning apparaat op. De transformator stond op het punt te verbranden. Het gelukte ons evenwel, door steeds na enkele geseinde groepen, de zender even uit te schakelen, de uitzending tot een goed einde te brengen, al konden wij het plaatspanning apparaat wel voor goed afschrijven. De operator aan de overzijde zal wel niet begrepen hebben, wat er bij ons aan de hand was.
Ten einde het afleveren van telegrammen aan den Chef Staf en van dezen aan mij te bespoedigen, werd door mij een speciale koerier toegevoegd, namelijk "KEES" (v.d.Lichte). Dit bleek een zeer gelukkige greep te zijn geweest. De wijze waarop "KEES" zijn taak vanaf het eerste, tot het laatste oogenblik heeft opgevat, verdient meer dan lof. Elk uur van den dag stond hij voor mij gereed, een telefoontje aan den Dominee in Haarlem: "Kan Kees komen", was voldoende; met den volgenden trein was hij present. Kees, wat hebben wij gesjouwd, toen de grond in Den Haag me te warm werd en ik hals over kop met al mijn bezittingen naar Amsterdam moest verhuizen. De bijna niet in te pakken HRO (ontvanger), met zijn afzonderlijk vrij zwaar plaatspanning apparaat, mijn schrijfmachine, de complete zender met toebehooren, al mijn bescheiden, plus het eten, dat ik persé van mijn vrouw moest meenemen die blijkbaar dacht, dat ik in Mokum zou verhongeren. Ondanks onze "kwetsbare" en vrij opzichtige bagage zijn we veilig in mijn tijdelijk hoofdkwartier in de Vondelstraat aangekomen en konden we, ongezien door de buren, al die spullen 74 treden hoog naar mijn kamer sjouwen. Deze reis heeft ons heel wat zweetdruppels gekost, maar den volgende dag om 7 uur 's morgens kon ik in mijn nieuwe woning reeds de berichten van Engeland nemen (ontvangen). Maandenlang heb ik op de meest prettige wijze en in de beste verstandhouding met "KEES" samengewerkt. Hij was een pracht koerier met een juiste opvatting van zijn taak.
Zeer veel tijd nam het codeeren en decooderen van de brichten in beslag. Het heeft mij dikwijls mijn nachtrust gekost. Ik gaf zooveel mogelijk van te voren via "KEES" aan den Chef Staf (Six) bericht, wanneer ik voor eenige dagen naar het Noorden of Zuiden trok. Meermalen kwam den "KEES" den avond voor mijn vertrek nog met verschillende berichten, die ik natuurlijk nog moest codeeren. Daar het omzetten een uiterst nauwkeurig werk was en ik mij de gewoonte had aangewend, zoo mogelijk elk gecodeerd bericht, voor controle ook nog te decodeeren, kostte dat uren. Ik heb verscheidene malen tot 3 uur 's nachts daaraan moeten werken, waarbij mijn zoon mij trouw behulpzaam was met het oplezen van de reeksen letters, tot het ook hem op een bepaald oogenblik ging duizelen. En dan weer om 6 uur de deur uit, om den eersten trein naar Groningen te kunnen halen; het was kort nacht, doch het werk gaf voldoening.
Eenige maanden voor mijn arrestatie is, op advies van den MCO (hoofd code officier), den resident in Amsterdam, die van oordeel was, dat de gebezigde code te kwetsbaar was, door den Chef Staf gebruik gemaakt van de, ook in Engeland aanwezige code 101. Ten einde de berichten nog te kunnen verkorten en ontcijfering door den vijand nog te bemoeilijken, werden de brichten, voor zoover mogelijk eerst omgezet in de bekende XAA-code. Of dit codeeren een succes is geweest geloof ik niet, het heeft Engeland herhaaldelijk voor moeilijkheden geplaatst, navragen waren aan de orde van de dag en ik kreeg ook de indruk, dat het heel stroef ging. Het vlot heen en weer "praten"(seinen) van de voorafgaande maanden was voorbij. Deze indruk werd later bevestigd door het Hoofd van de Nederlandsche Inlichtingendienst in Londen, Luitenant Kolonel Dr. Somer, die over dit code-systeem niet erg te spreken was.
Ik was door den Chef Staf gemachtigd om bijzondere voorvallen in Nederland zelfstandig aan Engeland te melden en eerst daarna den Chef van den Staf kennis te geven. Op deze wijze waren de brichten voor Engeland actueel en niet eenige dagen oud. Zoo werd de geslaagde aanslag op Posthuma (Folkert Evert Posthuma was voorzitter van de Commissie voor de Productieslag die de productie van de landbouw op moest voeren, werd door Hans Katan van CS-6 omgebracht), de arrestatie van de artsen, het inleveren van de radio-toestellen en vele andere aangename- en minder aangename voorvallen à la minute doorgegeven. Het bleef altijd een sensatie, wanneer Radio-Oranje daar onmiddellijk op reageerde. Voor dergelijke berichten, alsmede voor aangelegenheden, den radiodienst betreffende, bleef ik gebruik maken van de "SOTO" code, een rijmpje was wel voor mij in de 101 code aangekomen, doch heb ik nimmer van den resident ontvangen.
Er werden op de vele reizen ook wel eens pijnlijke- en moeilijke oogenblikken beleefd. Ik herinner mij een uitzending op Zaterdag in Assendelft. Aussems, de radiocdt van West had zijn omroepontvanger van te voren naar de boerderij gebracht, omdat men daar over geen geschikte ontvanger beschikte, zoodat we op de heenreis alleen de zender, de kristallen en de telegrammen hadden mee te dragen. De afspraak met Engeland was, om om 3 uur te beginnen. Het begon buitengewoon vlot, de eerste telegrammen werden snel overgebracht; daarna in een groot bericht, waarvan ik veiligheidshalve om de 25 groepen reçu vroeg, werd het donderen, de condities werden slechter en slechter. Ik moest behalve dat telegram er beslist nog een loozen, de rest zou ik dan de volgende dag in Koogzaandijk verwerken. Ik kon tenslotte met de noodige herhalingen nog juist de beide code-groepen wegkrijgen, waarin ik aan Engeland verzocht, om 6 uur te willen terugkomen. Inderdaad ging het op dat tijdstip weer goed, doch toen ik tot slot nog een telegram van ongeveer 80 groepenwilde wegwerken, was het wederom mis, navraag op navraag volgde en dit telegram moest weg. De ramp was, dat men dien avond in den Zaanstreek voor straf om 8 uur moest binnen zijn, terwijl het naar Koog Zaandijk ongeveer 40 minuten fietsen was, het werd 7 uur, het werd half acht, steeds navragen, eindelijk om 10 over half acht had ik het reçu binnen. Alle apparaten moesten mee, we moesten ze nu eenmaal den volgenden morgen gebruiken. De groote omroepontvanger in een doos achterop de fiets van Aussems, in mijn koffer de zender met bijbehoorende spullen en het gereedschap. Om 7.45 werd gestart. "Als we maar voor acht uur de brug zijn gepasseerd", zei "ANDRIES", "want daar staan de Duitschersop wacht". In een razend tempo vlogen we over den weg. Het gelukte ons, even voor acht uur de brug te passeeren, ons hart klopte, zouden de Moffen ons aanhouden? Gelukkig, het gebeurde niet, er werd zelfs geen aandacht geschonken aan onze bagage. Toen verder de Rijksstraatweg af. "ANDRIES" met de, tenslotte ongevaarlijke, omroepontvanger voorop en ik 50 meter achter hem. Mocht hij overhoopt worden aangehouden, dan kon ik nog altijd probeeren met fiets en spullen in een drooge sloot naast den weg te verdwijnen. Alles verliep evenwel naar wensch en het sloeg half negen, toen we heel voorzichtig aan de achterzijde van het huis van "ANDRIES" binnen gingen. Het geluk was met ons geweest.
Een ander geval: bij mijn vrienden in Den Ham bij Amersfoort (Hoogland) zou ik een uitzending verzorgen. Ik was deze maal alleen. Ik had een tweetal spoedtelegrammen, die beslist weg moesten. het ging hopeloos slecht. Zoolang ik bezig was, stonden een zoon en een knecht op den uitkijk, om bij gevaar zoo mogelijk nog te kunnen waarschuwen. Na anderhalf uur onafgebroken tobben, kon ik eindelijk de boel afbreken. Toen op de fiets terug naar Amersfoort, doch een eind voor Amersfoort werd ik aangehouden door twee politiemannen in burger, die mijn bagage wenschten te onderzoeken. Je denkt natuurlijk onmiddellijk, ze hebben een grove peiling gedaan en zetten nu de wegen af. Uiteindelijk heel kalm haalde ik mijn legitimatiebewijs van de PTT te voorschijn en zei: "Ik heb mijn meetapparaten van de PTT in mijn koffer, heb ik Den Ham bij een radiocentrale metingen moeten verrichten" en deed gelijkertijd mijn koffer open. "In orde mijnheer, gaat uw gang". Ze hadden mijn hart kunnen hooren bonzen. Misschien was het een slechts controle op het vervoeren van levensmiddelen, doch in zo'n geval spreekt je slechte geweten.
Volgens "KAREL" (Jan Thijssen) ben ik eens in de Gelersche Achterhoek door het oog van de naald gekropen. Ik zou in de omgeving van Terborg in het gebouw van de drinkwaterleiding een uitzendingverzorgen. Apparatuur was aanwezig. Het geval bleek een groote ECO-zender te zijn, dus met een kristal kon ik niets beginnen. Veel tijd van voorbereiding was er niet, omdat er bovendien nog een atenne moest worden gespannen. "KAREL" was bij deze uitzending aanwezig. We hebben nog getracht, met behulp van het ontvangtoestel den zender op 46 Meter te krijgen, doch Engeland antwoordde niet, of we zaten niet op 46 m, of Engeland vertrouwde de zaak niet, omdat het geval niet kristal gestuurd was. Ik zou den volgenden Zondag met mijn eigen apparatuur terugkomen. Vermoedelijk heeft Pietersen in den loop van de week nog proeven met dien zender gedaan, ik weet het niet, doch volgens "KAREL" was de aandacht van de Duitschers op de omgeving gevestigd. Mijn vrouw ging mee naar Varsseveld en nam gedurende de reis mijn zender onder haar hoede. De uitzending verliep buitengewoon vlo en dit was onze redding. We vertrokken per fiets via een zij-uitgang en "KAREL" vertelde mij dat, waren wij de hoofduitgang uitgegaan, dan waren we in handen van de Moffen gevallen, want op nog geen 10 meter afstand stond een Duitsche peilwagen. Er werd later op den dag nog een huiszoeking in de gebouwen gedaan, natuurlijk zonder resultaat. Pietersen is nog eenige weken "ondergedoken" geweest, doch verdere moeilijkheden zijn niet ontstaan. Alleen heb ik vanzelfsprekend deze zendpost van mijn lijstje geschrapt.
Misverstanden met de Chef Staf bleven natuurlijk ook niet uit. We hadden van den beginne af, alle verzonden telegrammenvan een volgnummer voorzien, omdat de Chef wenschte dat een logboek, waarop nummer en korte inhoud, zou worden bijgehouden. In verband met de houding van "PRINS" (Harm Koning) was het in den aanvang een chaos geweest, wij brachten in de eerste weken herhaaldelijk telegrammen van "ZWAANTJE" over, die we dan natuurlijk van een nummer van ons moesten voorzien. In het begin wisten we ook niet, welke de gevaren waren, die we onderweg hadden te trotseeren en daarom werden de berichten, die verzonden waren, onmiddellijk daarna vernietigd. Mede omdat in het begin ook de zenuwen een woordje meespraken, kon je je na weken niet meer herinneren, onder welk nummer bepaalde telegrammen waren verzonden, zoodat het logboek in den aanvang nogal wat hiaten vertoonde. Ook kwam het in het begin wel voor, dat de telegrammen niet in de juiste volgorde werden overgebracht (verzonden), omdat de "grootte" van het bericht een rol speelde. Dit veroorzaakte veel opmerkingen van den Chef Staf, veel besprekingen met "CHRIS" en veel correspondentie. Het was van de zijde van de Staf wel begrijpelijk, dat een telegram werd ontworpen, waarin aan de overkant werd geklaagd over gebrek aan discipline van het radiopersoneel (medewerkers). Doch na meerdere besprekingen werd dit telegram gelukkig ingetrokken, waardoor een breuk tusschen "KAREL"en den O.D. werd voorkomen.
"KAREL"was nu eenmaal een man van groot formaat in de illegaliteit, al kon hij de zaken wel eens te scherp stellen. Ik meende evenwel in deze telegram-kwestie de zijde te moeten kiezen van "KAREL", die ontzettend veel en goed werk heeft verricht.
Ik heb mij steeds op het standpunt geplaatst, dat ik, als behoorende onder den O.D, mij stipt had te houden aan de bevelen, die door den Chef Staf werden verstrekt. Eenmaal, bij het uitbreken van de Mei-staking (1943) ben ik daar van afgeweken. Deze staking , ik kon daar ruitelijk voor uit, had niet mijn sympathie. Ik heb dat "KAREL", die in het verzet een van de belangrijkste leiders was, onomwonden gezegd. Ik kon mij niet vereenigen met proclamaties, die de bevolking opriepen tot stakingen, met de bloedige gevolgen daaraan verbonden, terwijl de ontwerpers veilig ondergedoken waren. Bovendien stond het vast, dat de stakers onmogelijk op dat tijdstip op daadwerkelijken steun van de overzijde zouden kunnen rekenen. Desondanks heb ik, toen "KAREL" mij de opdracht gaf een verkorte inhoud van de proclamaties, alsmede alle verorderingen van Rauter aan Engeland over te brengen, daaraan gevolg gegeven, vooral, omdat hij, als Chef van den Radiodienst, de volle verantwoordelijkheid tegenover den Chef van den Staf zou dragen. Dit is de eenige maal geweest, dat ik ongeveer 4 uur aan een stuk (!) met Engeland heb gewerkt, de oproep van den Raad van Verzet (RVV) om de actie door Radio-Oranje te doen steunen, heeft uitstekende resultaten gehad, dagenlang heeft Radio-Oranje in krachtige toespraken de staking gesteund. De bom barstte, toen de Nederlandsche Regeering in London aan den Chef van den Staf Inlichtingen verzocht over den Raad van Verzet en een opgave vroeg van de personen, die in dien Raad zitting hadden. Ik kan mij volkomen de ontstemming van den Chef Staf (Six) indenken, toen bleek, dat zonder zijn medeweten deze telegrammen waren verzonden. Toen "KAREL" dan ook nog meerdere telegrammen over deze aangelegenheid wilde verzenden, hen ik dat resoluut geweigerd en hem medegedeeld, dat ik in den vervolge, de normale actueele telegrammen uitgezonderd, uitsluitend berichten zou verzenden, die van den Chef Staf kwamen.
Er werden verschillende besprekingen aan deze pijnlijke kwestie gewijd tusschen "KAREL", "CHRIS" (ik weet nu eerst, dat CHRIS in werkelijkheid Buhrmann heet) en mij, waarbij "CHRIS" de gevoelens van den Chef Staf vertolkte. Het ging er meedere malen vrij heftig toe, "KAREL" wenschte evenwel niet toe te geven. Tot een oplossing hebben deze besprekingen dan ook eigenlijk niet geleid, alleen heeft "KAREL" doorgedreven, dat in den gevolge "CHRIS" de 14-daagsche besprekingen met de gwestelijke radio-commandantenniet meer zou bijwonen, aangezien "daat uitsluitend interne radio aangelegenheden werden besproken". Vanaf dit oogenblik heeft het niet meer geboterd. "KAREL" (Jan Thijssen) voelde de werkingssfeer in den O.D. voor hem te beperkt en gaf een groot gedeelte van zijn tijd aan andere illegale bewegingen. Ik blijf van meening, dat hij, in welk verband, of in welke organisatie ook, alleen reeds door zijn persoonlijkheid, buitengewoon werk heeft verricht, werk waarvan de belangrijkheid in vele gevallen ver boven dat van den O.D. lag. Vrees was hem volkomen vreemd, de gevaarlijkste opdrachten voerde hij uit en hij was voor velen een voorbeeld. Doch door al dat andere werk moest zijn eigenlijke werk, dat van Chef van den Radiodienst van den O.D. lijden. Het gevolg was, dat hij steeds meer medewerkers in de kopgroep-radio inschakelde, op elk volgende bijeenkomst zag men weer nieuwe gezichten. Al die lieden kregen een bepaalde taak, waardoor zijn werk werd verlicht en hij meer tijd voor andere organisaties ter beschikking kreeg. Al beviel mij deze gang van zaken niet en al heb ik dit meermalen met "KAREL" medegedeeld, ik heb er geen "portefeuille kwestie" van gemaakt, omdat het binnenlandsche net tenslotte niet zoo kwetsbaar was. Anders werd evenwel de zaak, toen hij aan het Engeland-verkeer begon. Hij had reeds eenige malen gepoogd mij marconisten voor het verkeer met Engeland op te dringen. Ik heb dit steeds afgewezen. Op een bepaald oogenblik kwam "KAREL" met het voorstel bij mij, dat alle radiocommandanten op de hoogte zouden worden gebracht van de code, welke in het Engeland-verkeer gebruikt werd. Ik heb mij daartegen verzet, omdat ik het onjuist vond, dat al deze menschen, die niet in het Engeland-verkeer waren ingeschakeld deze code zouden kennen en daardoor kennis konden nemen van den inhoud van de berichten van- of voor den Chef Staf. Met dit standpunt heeft de Chef van den Staf zich volkomen vereenigd en mij gelast dit dan ook na te laten. Een pijnlijk moment was het daarna voor mij, toen ik voor een uitzending bij Aussems in Koog-Zaandijk moest zijn en daar de opdracht van "KAREL"vond, Mevr. Aussems de code te leeren. Ik heb, ondanks de minder prettige verstandhouding welke daardoor ontstond, dit positief geweigerd. Alleen "KOOS" (Rijkeboer) in Groningen, die vanaf het begin zijn medewerking op dat gebied verleend, bleef als codeofficier ingeschakeld. Daarna kreeg ik van "KAREL" een "ontwerp Engeland-verkeer" toegezonden. In dit ontwerp had hij het land in een aantal districten verdeeld. In elk district zou voor het Engeland-verkeer worden benoemd een radio-commandant, een technicus en eenige marconisten. Mijn taak zou dan zijn de telegrammen van den Chef Staf te distribueeren, te bepalen op welken dag een bepaalde groep zou moeten uitzenden, zorg te dragen, dat telegrammen en kristal aan den radio-commandant zouden worden toegezonden enz, enz. Tegen dit ontwerp heb ik mij met klem verzet. In de allerlaatste plaats was het aantal telegrammen van dien aard, dat ik deze, met mijn medewerkers in het Noorden en in Den Haag, zonder eenige moeilijkheid kon verwerken. Vervolgens achtte ik het funest, dat nog een 30-tal menschen werden ingeschakeld en dus ook van de verbinding met Engeland op de hoogte waren. Controle, of ook andere berichten, dan die van den O.D. naar Engeland werden overgezonden, was er ook niet. Veel te lichtvaardig werd heen gestapt over de zogenaamde "condities". Nu was het nog zoo, dat, wanneer ik bijvoorbeeld vandaag in Den Haag, wegens de slechte condities, geen behoorlijke verbinding met Engeland kon krijgen, ik morgen naar Assendelft of Amersfoort ging, om het daar te beproeven. Vertraging werd dus tot het uiterste teruggebracht. Dat zou nu radicaal veranderen. Ik moest 2 dagen voor de uitzending hebben te zorgen, dat telegrammen enz in het bezit van den betreffende radio-commandant waren. Veronderstel nu, dat de uitzending niet gelukte, dan mocht ik blij zijn, wanneer de bescheiden den volgenden dag weer in mijn bezit waren. Ik kon dan een andere groep aanwijzen, den daarop volgenden dag mijn koerier daar heen sturen, in de hoop, dat 2 dagen later de telegrammen zouden kunnen worden overgebracht. Ze waren inmiddels al een week oud geworden.Op al deze gronden achtte ik dit ontwerp onaanvaardbaar."CHRIS", de vertegenwoordiger van den Chef Staf deelde mijn zienswijze volkomen en ook de Chef Staf deelde mij via "CHRIS" mede, met mijn afwijzende houding in te stemmen.
In Den Haag werd meerdere malen uitgezonden vanuit mijn eigen woning, vanuit de Radio Controle Dienst op den Scheveningscheweg, bij den radio-commandant Reijns vanuit zijn woning en vanuit het gebouw van de Christelijke Jongemannen Vereniging (CJMV) aan de Prinsengracht, waar de concierge Boon ons uitstekende diensten heeft verleend. Ondanks, dat hij tweemaal een huiszoeking heeft gehad, bleef hij zijn gebouw en zijn ontvanger voor ons ter beschikking stellen. Een ideale plaats om de apparatuur te verbergen was bij Boon een zaal, waar wel een 20-tal orgels stonden opgeslagen. In een daarvan verdween onze zender met bijbehooren en was practisch onvindbaar. In Naaldwijk werd uitgezonden bij Baremans. In Stompwijk op een boerderij. In andere deelen van het land had "KAREL" voor de noodige posten gezorgd; op een boerderij in Assendelft, vanuit een woning van Aussems in Koog-Zaandijk, vanuit een woning in Koog aan de Zaan, vanuit een garage in Den Ham bij Amersfoort, vanuit een watertoren in de buurt van Doetichem (Pietersen), vanuit enkele woningen in Baarn en omgeving, vanuit de woning van Teunissen in Venlo en vanuit nog eenige plaatsen.
Was ter plaatse een omroep ontvanger aanwezig, dan werd deze geschikt gemaakt voor het ontvangen van telegrafie signalen, hetgeen werkelijk ideaal was en een goede ontvangst mogelijk maakte, er werden antennes aangelegd of verbeterd, enz. Later kwamen er natuurlijk moeilijkheden, toen alle radiotoestellen moesten worden ingeleverd. Geen enkele medewerker heeft daaraan voldaan. Doch het toestel was op een dergelijke plaats opgeborgen, dat het niet mogelijk was, wanneer "TON" (van Schendel) daar plotseling verscheen om een uitzending te plegen, het apparaat uit de ondergrondsche gewelven voor die 1 of 2 uur naar boven te halen. Het gevolg hiervan was, dat wij nu altijd de zend-ontvanger van Engeland (Paraset) door het land moesten meesjouwen, met de gevaren daaraan verbonden. Aangezien evenwel een vrouw in dat opzicht minder kwetsbaar bleek dan een man, hebben wij meerdere malen in die kritieke maandenvan de bereidwilligheid van eenige echtegenooten gebruik moeten maken. Zoo had de echtgenoote van "FRED" eenige malen den zender onder haar berusting, toen we vanuit Groningen per tram naar Heerenveen en vandaar per fiets naar onzen vriend Veldstra in Joure moesten, terwijl ook mijn vrouw verschillende malen assistentie verleende, toen ik per bus naar Naaldwijk moest en in de omgeving van Varsseveld een uitzending had te verzorgen. In die dagen was het antenne vraagstuk een groot probleem, overal moesten immers de antennes worden afgebroken en zonder antenne kan je nu eenmaal niet met Engeland werken. Het ging niet overal zoo eenvoudig als bij Rustema in Middelstum, die bij onzen komst eenvoudig een bamboestok met een willekeurig eind draad er aan in zijn tuin pootte waarop het prima ging. Het centrum en het Westland vroegen daarentegen om een heel goede antenne. Bij boerderijen was dat niet zoo moeilijk, de bliksemafleider werd eenvoudig onderbroken en we hadden een goede antenne en aarde ter onzer beschikking. In Joure, waar de boerderij een dergelijke installatie niet bezat, werd keurig en onzichtbaar een draad langs de gevel van het huis gelegd; in een hoog gebouw, zooals dat van de CJMV in Den Haag voldeed ook heel goed een antenne van een halve golflengte, gespannen tussen de balken op den zolder. Minder gemakkelijk ging het bij woonhuizen in het centrum en midden in het land. Het was dikwijls tobben, doch we hebben er ons kunnen doorslaan.
Inmiddelles had Engeland via Zweden een tweede apparaat gezonden, wederom compleet met bijbehorend werkplan (zendschema), kristallen en een bijzondere werkcode. De naam van dit apparaat was de "WOLSELEY". Met dit apparaat is het een duistere geschiedenis geweest. Bij herhaling vroeg Engeland aan ons "hebben jullie de "WOLSELEY" nu, werk er dan ook mee", maar de O.D. had geen "WOLSELEY"; "PRINS" (Harm Koning) stond het apparaat niet af. De Chef van den Staf (Six) vroeg ons herhaaldelijk om inlichtingen en moest Engeland dan maar weer antwoorden, dat de apparatuur door "PRINS" niet was doorgezonden. Tenslotte heeft Engeland er zich maar bij neergelegd en er bij "PRINS" op aangedrongen dan zelf met de "WOLSELEY" in de lucht te willen komen. Eenige tijd later deelde Engeland aan den Chef O.D. en aan "ZWAANTJE" mede dat er twee volledige apparaten onderweg waren "ETON III" en "ETON IV" en dat deze uitsluitend voor den O.D. bestemd waren. Deze apparaten hebben wij uit Delfzijl ontvangen. Waar elk toestel onder meer beschikte over vier kristallen, konden we nu bij onze uitzendingen steeds van een andere frequentie gebruik maken. Nauwkeurig werd aangetekeend, welke frequentie bij een uitzending gebezigd was en werd dan door mij voor zorggedragen, dat bij een volgende uitzending op die plaats van een ander kristal werd gebruikt gemaakt. Waren zeer veel telegrammen voorhanden, dan werd de uitzending ook wel halverwege onderbroken, om op een andere frequentie te worden vervolgd. In een tweetal codegroepen kon namelijk worden aangegeven, op welken dag, welk uur en welke frequentie zou worden uitgezonden. Op heel eenvoudige wijze kon dus van golflengte worden gewisseld.
In practijk bleek de 46 m golf zeer afhankelijk te zijn van condities, behalve in Groningen en Friesland. (vermoedelijk een kwestie van bodemgesteldheid). Vooral in het Westen, in den Achterhoek en ook in Amersfoort was de verbinding bij tijden zeer slecht en werd Engeland, zelfs op een HRO (ontvanger) soms nauwelijks gehoord en kwamen ook wij in Engeland zeer slecht door. Alleen op bepaalde tijden en bij een bepaalde frequentie ging het werken vanuit die plaatsen uitstekend. Eenige tijd voor mijn arrestatie was ik dan ook begonnen met het aanleggen van een statestiek, waarin werd aangeteekend, op welk uur en op welke frequentie op een bepaalde plaats was uitgezonden; hoeveel telegrammen er konden wordenovergebracht en met welk resultaat (goed-matig-slecht). Op deze wijze hoopte ik in staat te zijn een zoodanige regeling te maken, dat overal het werken behoorlijk mogelijk was. In de provincie Groningen, maar vooral in Friesland ging het practisch altijd.
Wanneer de berichten zich ophoopten en te oud dreigden te worden, werd maar weer naar het Noorden getrokken, om dan op een snelle wijze de telegrammen te spuien. Ik heb op die wijze in Joure in een uitzending wel eens een kleine 20 telegrammen weggewerkt. Het ging enorm: "FRED" aan den ontvanger, ik aan den sleutel. In een behoorlijk tempo werd het bericht overgebracht en nauwelijks had ik de sleutel losgelaten, of op het zelfde oogenblik volgde reçu. Het was fijn werken met Engeland, het waren uitstekende "nemers" daar. Het waren niet altijd alleen telegrammen van de Chef Staf, of van mij, die beslist moesten worden overgebracht. Wij kregen ook berichten te verwerken van bepaalde personen, die door Engeland waren uitgeworpen en in ons land een bepaalde opdracht hadden te vervullen. Telegrammen van "Henderson", "Piet Meertens", "Frans" (deze namen komen in de lijst van Frans Kluiters niet voor) en enkele anderen kwamen meermalen voor. Ik heb een zwaar gemoppeerd op "Frans", die een bericht van liefst 180 code groepen door mij liet overseinen. Later werden de telegrammen dan ook in kleiner formaat aangeboden.
De zendposten in de provincie Groningen en Friesland hebben in het Engeland-verkeer een belangrijke rol gespeeld en dankbaar herdenk ik al mijn vrienden, die mij zoo trouw hebben bijgestaan. Ik herinner mij nog de eerste uitzending bij Boelens in Hoogezand. Na het eerste bericht, dat door ons was overgebracht, bracht (zond) Engeland een telegram. "KOOS" trok zich in een kamer terug, om het bericht te decodeeren. Grote spanning bij ons allen, wat zou de inhoud wel niet zijn. Eenige teleurstelling, toen de inhoud ongeveer luidde: "u komt hier keihard door, u is veel te sterk, verminder uw energie". En dan te bedenken, dat er met een 1-lamps zender werd gewerkt en er van ernergie vermindering geen sprake fon zijn. Het ging ook weleens minder vlot. Zoo herinner ik mij ook een uitzending bij Rustema in Middelstum. Het ging, zooals steeds bij "JOOP" prachtig, doch midden in het laatste vrij groote bericht stegen plotseling groote rookwolken uit de het plaatspanning apparaat op. De transformator stond op het punt te verbranden. Het gelukte ons evenwel, door steeds na enkele geseinde groepen, de zender even uit te schakelen, de uitzending tot een goed einde te brengen, al konden wij het plaatspanning apparaat wel voor goed afschrijven. De operator aan de overzijde zal wel niet begrepen hebben, wat er bij ons aan de hand was.
Ten einde het afleveren van telegrammen aan den Chef Staf en van dezen aan mij te bespoedigen, werd door mij een speciale koerier toegevoegd, namelijk "KEES" (v.d.Lichte). Dit bleek een zeer gelukkige greep te zijn geweest. De wijze waarop "KEES" zijn taak vanaf het eerste, tot het laatste oogenblik heeft opgevat, verdient meer dan lof. Elk uur van den dag stond hij voor mij gereed, een telefoontje aan den Dominee in Haarlem: "Kan Kees komen", was voldoende; met den volgenden trein was hij present. Kees, wat hebben wij gesjouwd, toen de grond in Den Haag me te warm werd en ik hals over kop met al mijn bezittingen naar Amsterdam moest verhuizen. De bijna niet in te pakken HRO (ontvanger), met zijn afzonderlijk vrij zwaar plaatspanning apparaat, mijn schrijfmachine, de complete zender met toebehooren, al mijn bescheiden, plus het eten, dat ik persé van mijn vrouw moest meenemen die blijkbaar dacht, dat ik in Mokum zou verhongeren. Ondanks onze "kwetsbare" en vrij opzichtige bagage zijn we veilig in mijn tijdelijk hoofdkwartier in de Vondelstraat aangekomen en konden we, ongezien door de buren, al die spullen 74 treden hoog naar mijn kamer sjouwen. Deze reis heeft ons heel wat zweetdruppels gekost, maar den volgende dag om 7 uur 's morgens kon ik in mijn nieuwe woning reeds de berichten van Engeland nemen (ontvangen). Maandenlang heb ik op de meest prettige wijze en in de beste verstandhouding met "KEES" samengewerkt. Hij was een pracht koerier met een juiste opvatting van zijn taak.
Zeer veel tijd nam het codeeren en decooderen van de brichten in beslag. Het heeft mij dikwijls mijn nachtrust gekost. Ik gaf zooveel mogelijk van te voren via "KEES" aan den Chef Staf (Six) bericht, wanneer ik voor eenige dagen naar het Noorden of Zuiden trok. Meermalen kwam den "KEES" den avond voor mijn vertrek nog met verschillende berichten, die ik natuurlijk nog moest codeeren. Daar het omzetten een uiterst nauwkeurig werk was en ik mij de gewoonte had aangewend, zoo mogelijk elk gecodeerd bericht, voor controle ook nog te decodeeren, kostte dat uren. Ik heb verscheidene malen tot 3 uur 's nachts daaraan moeten werken, waarbij mijn zoon mij trouw behulpzaam was met het oplezen van de reeksen letters, tot het ook hem op een bepaald oogenblik ging duizelen. En dan weer om 6 uur de deur uit, om den eersten trein naar Groningen te kunnen halen; het was kort nacht, doch het werk gaf voldoening.
Eenige maanden voor mijn arrestatie is, op advies van den MCO (hoofd code officier), den resident in Amsterdam, die van oordeel was, dat de gebezigde code te kwetsbaar was, door den Chef Staf gebruik gemaakt van de, ook in Engeland aanwezige code 101. Ten einde de berichten nog te kunnen verkorten en ontcijfering door den vijand nog te bemoeilijken, werden de brichten, voor zoover mogelijk eerst omgezet in de bekende XAA-code. Of dit codeeren een succes is geweest geloof ik niet, het heeft Engeland herhaaldelijk voor moeilijkheden geplaatst, navragen waren aan de orde van de dag en ik kreeg ook de indruk, dat het heel stroef ging. Het vlot heen en weer "praten"(seinen) van de voorafgaande maanden was voorbij. Deze indruk werd later bevestigd door het Hoofd van de Nederlandsche Inlichtingendienst in Londen, Luitenant Kolonel Dr. Somer, die over dit code-systeem niet erg te spreken was.
Ik was door den Chef Staf gemachtigd om bijzondere voorvallen in Nederland zelfstandig aan Engeland te melden en eerst daarna den Chef van den Staf kennis te geven. Op deze wijze waren de brichten voor Engeland actueel en niet eenige dagen oud. Zoo werd de geslaagde aanslag op Posthuma (Folkert Evert Posthuma was voorzitter van de Commissie voor de Productieslag die de productie van de landbouw op moest voeren, werd door Hans Katan van CS-6 omgebracht), de arrestatie van de artsen, het inleveren van de radio-toestellen en vele andere aangename- en minder aangename voorvallen à la minute doorgegeven. Het bleef altijd een sensatie, wanneer Radio-Oranje daar onmiddellijk op reageerde. Voor dergelijke berichten, alsmede voor aangelegenheden, den radiodienst betreffende, bleef ik gebruik maken van de "SOTO" code, een rijmpje was wel voor mij in de 101 code aangekomen, doch heb ik nimmer van den resident ontvangen.
Er werden op de vele reizen ook wel eens pijnlijke- en moeilijke oogenblikken beleefd. Ik herinner mij een uitzending op Zaterdag in Assendelft. Aussems, de radiocdt van West had zijn omroepontvanger van te voren naar de boerderij gebracht, omdat men daar over geen geschikte ontvanger beschikte, zoodat we op de heenreis alleen de zender, de kristallen en de telegrammen hadden mee te dragen. De afspraak met Engeland was, om om 3 uur te beginnen. Het begon buitengewoon vlot, de eerste telegrammen werden snel overgebracht; daarna in een groot bericht, waarvan ik veiligheidshalve om de 25 groepen reçu vroeg, werd het donderen, de condities werden slechter en slechter. Ik moest behalve dat telegram er beslist nog een loozen, de rest zou ik dan de volgende dag in Koogzaandijk verwerken. Ik kon tenslotte met de noodige herhalingen nog juist de beide code-groepen wegkrijgen, waarin ik aan Engeland verzocht, om 6 uur te willen terugkomen. Inderdaad ging het op dat tijdstip weer goed, doch toen ik tot slot nog een telegram van ongeveer 80 groepenwilde wegwerken, was het wederom mis, navraag op navraag volgde en dit telegram moest weg. De ramp was, dat men dien avond in den Zaanstreek voor straf om 8 uur moest binnen zijn, terwijl het naar Koog Zaandijk ongeveer 40 minuten fietsen was, het werd 7 uur, het werd half acht, steeds navragen, eindelijk om 10 over half acht had ik het reçu binnen. Alle apparaten moesten mee, we moesten ze nu eenmaal den volgenden morgen gebruiken. De groote omroepontvanger in een doos achterop de fiets van Aussems, in mijn koffer de zender met bijbehoorende spullen en het gereedschap. Om 7.45 werd gestart. "Als we maar voor acht uur de brug zijn gepasseerd", zei "ANDRIES", "want daar staan de Duitschersop wacht". In een razend tempo vlogen we over den weg. Het gelukte ons, even voor acht uur de brug te passeeren, ons hart klopte, zouden de Moffen ons aanhouden? Gelukkig, het gebeurde niet, er werd zelfs geen aandacht geschonken aan onze bagage. Toen verder de Rijksstraatweg af. "ANDRIES" met de, tenslotte ongevaarlijke, omroepontvanger voorop en ik 50 meter achter hem. Mocht hij overhoopt worden aangehouden, dan kon ik nog altijd probeeren met fiets en spullen in een drooge sloot naast den weg te verdwijnen. Alles verliep evenwel naar wensch en het sloeg half negen, toen we heel voorzichtig aan de achterzijde van het huis van "ANDRIES" binnen gingen. Het geluk was met ons geweest.
Een ander geval: bij mijn vrienden in Den Ham bij Amersfoort (Hoogland) zou ik een uitzending verzorgen. Ik was deze maal alleen. Ik had een tweetal spoedtelegrammen, die beslist weg moesten. het ging hopeloos slecht. Zoolang ik bezig was, stonden een zoon en een knecht op den uitkijk, om bij gevaar zoo mogelijk nog te kunnen waarschuwen. Na anderhalf uur onafgebroken tobben, kon ik eindelijk de boel afbreken. Toen op de fiets terug naar Amersfoort, doch een eind voor Amersfoort werd ik aangehouden door twee politiemannen in burger, die mijn bagage wenschten te onderzoeken. Je denkt natuurlijk onmiddellijk, ze hebben een grove peiling gedaan en zetten nu de wegen af. Uiteindelijk heel kalm haalde ik mijn legitimatiebewijs van de PTT te voorschijn en zei: "Ik heb mijn meetapparaten van de PTT in mijn koffer, heb ik Den Ham bij een radiocentrale metingen moeten verrichten" en deed gelijkertijd mijn koffer open. "In orde mijnheer, gaat uw gang". Ze hadden mijn hart kunnen hooren bonzen. Misschien was het een slechts controle op het vervoeren van levensmiddelen, doch in zo'n geval spreekt je slechte geweten.
Volgens "KAREL" (Jan Thijssen) ben ik eens in de Gelersche Achterhoek door het oog van de naald gekropen. Ik zou in de omgeving van Terborg in het gebouw van de drinkwaterleiding een uitzendingverzorgen. Apparatuur was aanwezig. Het geval bleek een groote ECO-zender te zijn, dus met een kristal kon ik niets beginnen. Veel tijd van voorbereiding was er niet, omdat er bovendien nog een atenne moest worden gespannen. "KAREL" was bij deze uitzending aanwezig. We hebben nog getracht, met behulp van het ontvangtoestel den zender op 46 Meter te krijgen, doch Engeland antwoordde niet, of we zaten niet op 46 m, of Engeland vertrouwde de zaak niet, omdat het geval niet kristal gestuurd was. Ik zou den volgenden Zondag met mijn eigen apparatuur terugkomen. Vermoedelijk heeft Pietersen in den loop van de week nog proeven met dien zender gedaan, ik weet het niet, doch volgens "KAREL" was de aandacht van de Duitschers op de omgeving gevestigd. Mijn vrouw ging mee naar Varsseveld en nam gedurende de reis mijn zender onder haar hoede. De uitzending verliep buitengewoon vlo en dit was onze redding. We vertrokken per fiets via een zij-uitgang en "KAREL" vertelde mij dat, waren wij de hoofduitgang uitgegaan, dan waren we in handen van de Moffen gevallen, want op nog geen 10 meter afstand stond een Duitsche peilwagen. Er werd later op den dag nog een huiszoeking in de gebouwen gedaan, natuurlijk zonder resultaat. Pietersen is nog eenige weken "ondergedoken" geweest, doch verdere moeilijkheden zijn niet ontstaan. Alleen heb ik vanzelfsprekend deze zendpost van mijn lijstje geschrapt.
Misverstanden met de Chef Staf bleven natuurlijk ook niet uit. We hadden van den beginne af, alle verzonden telegrammenvan een volgnummer voorzien, omdat de Chef wenschte dat een logboek, waarop nummer en korte inhoud, zou worden bijgehouden. In verband met de houding van "PRINS" (Harm Koning) was het in den aanvang een chaos geweest, wij brachten in de eerste weken herhaaldelijk telegrammen van "ZWAANTJE" over, die we dan natuurlijk van een nummer van ons moesten voorzien. In het begin wisten we ook niet, welke de gevaren waren, die we onderweg hadden te trotseeren en daarom werden de berichten, die verzonden waren, onmiddellijk daarna vernietigd. Mede omdat in het begin ook de zenuwen een woordje meespraken, kon je je na weken niet meer herinneren, onder welk nummer bepaalde telegrammen waren verzonden, zoodat het logboek in den aanvang nogal wat hiaten vertoonde. Ook kwam het in het begin wel voor, dat de telegrammen niet in de juiste volgorde werden overgebracht (verzonden), omdat de "grootte" van het bericht een rol speelde. Dit veroorzaakte veel opmerkingen van den Chef Staf, veel besprekingen met "CHRIS" en veel correspondentie. Het was van de zijde van de Staf wel begrijpelijk, dat een telegram werd ontworpen, waarin aan de overkant werd geklaagd over gebrek aan discipline van het radiopersoneel (medewerkers). Doch na meerdere besprekingen werd dit telegram gelukkig ingetrokken, waardoor een breuk tusschen "KAREL"en den O.D. werd voorkomen.
"KAREL"was nu eenmaal een man van groot formaat in de illegaliteit, al kon hij de zaken wel eens te scherp stellen. Ik meende evenwel in deze telegram-kwestie de zijde te moeten kiezen van "KAREL", die ontzettend veel en goed werk heeft verricht.
Ik heb mij steeds op het standpunt geplaatst, dat ik, als behoorende onder den O.D, mij stipt had te houden aan de bevelen, die door den Chef Staf werden verstrekt. Eenmaal, bij het uitbreken van de Mei-staking (1943) ben ik daar van afgeweken. Deze staking , ik kon daar ruitelijk voor uit, had niet mijn sympathie. Ik heb dat "KAREL", die in het verzet een van de belangrijkste leiders was, onomwonden gezegd. Ik kon mij niet vereenigen met proclamaties, die de bevolking opriepen tot stakingen, met de bloedige gevolgen daaraan verbonden, terwijl de ontwerpers veilig ondergedoken waren. Bovendien stond het vast, dat de stakers onmogelijk op dat tijdstip op daadwerkelijken steun van de overzijde zouden kunnen rekenen. Desondanks heb ik, toen "KAREL" mij de opdracht gaf een verkorte inhoud van de proclamaties, alsmede alle verorderingen van Rauter aan Engeland over te brengen, daaraan gevolg gegeven, vooral, omdat hij, als Chef van den Radiodienst, de volle verantwoordelijkheid tegenover den Chef van den Staf zou dragen. Dit is de eenige maal geweest, dat ik ongeveer 4 uur aan een stuk (!) met Engeland heb gewerkt, de oproep van den Raad van Verzet (RVV) om de actie door Radio-Oranje te doen steunen, heeft uitstekende resultaten gehad, dagenlang heeft Radio-Oranje in krachtige toespraken de staking gesteund. De bom barstte, toen de Nederlandsche Regeering in London aan den Chef van den Staf Inlichtingen verzocht over den Raad van Verzet en een opgave vroeg van de personen, die in dien Raad zitting hadden. Ik kan mij volkomen de ontstemming van den Chef Staf (Six) indenken, toen bleek, dat zonder zijn medeweten deze telegrammen waren verzonden. Toen "KAREL" dan ook nog meerdere telegrammen over deze aangelegenheid wilde verzenden, hen ik dat resoluut geweigerd en hem medegedeeld, dat ik in den vervolge, de normale actueele telegrammen uitgezonderd, uitsluitend berichten zou verzenden, die van den Chef Staf kwamen.
Er werden verschillende besprekingen aan deze pijnlijke kwestie gewijd tusschen "KAREL", "CHRIS" (ik weet nu eerst, dat CHRIS in werkelijkheid Buhrmann heet) en mij, waarbij "CHRIS" de gevoelens van den Chef Staf vertolkte. Het ging er meedere malen vrij heftig toe, "KAREL" wenschte evenwel niet toe te geven. Tot een oplossing hebben deze besprekingen dan ook eigenlijk niet geleid, alleen heeft "KAREL" doorgedreven, dat in den gevolge "CHRIS" de 14-daagsche besprekingen met de gwestelijke radio-commandantenniet meer zou bijwonen, aangezien "daat uitsluitend interne radio aangelegenheden werden besproken". Vanaf dit oogenblik heeft het niet meer geboterd. "KAREL" (Jan Thijssen) voelde de werkingssfeer in den O.D. voor hem te beperkt en gaf een groot gedeelte van zijn tijd aan andere illegale bewegingen. Ik blijf van meening, dat hij, in welk verband, of in welke organisatie ook, alleen reeds door zijn persoonlijkheid, buitengewoon werk heeft verricht, werk waarvan de belangrijkheid in vele gevallen ver boven dat van den O.D. lag. Vrees was hem volkomen vreemd, de gevaarlijkste opdrachten voerde hij uit en hij was voor velen een voorbeeld. Doch door al dat andere werk moest zijn eigenlijke werk, dat van Chef van den Radiodienst van den O.D. lijden. Het gevolg was, dat hij steeds meer medewerkers in de kopgroep-radio inschakelde, op elk volgende bijeenkomst zag men weer nieuwe gezichten. Al die lieden kregen een bepaalde taak, waardoor zijn werk werd verlicht en hij meer tijd voor andere organisaties ter beschikking kreeg. Al beviel mij deze gang van zaken niet en al heb ik dit meermalen met "KAREL" medegedeeld, ik heb er geen "portefeuille kwestie" van gemaakt, omdat het binnenlandsche net tenslotte niet zoo kwetsbaar was. Anders werd evenwel de zaak, toen hij aan het Engeland-verkeer begon. Hij had reeds eenige malen gepoogd mij marconisten voor het verkeer met Engeland op te dringen. Ik heb dit steeds afgewezen. Op een bepaald oogenblik kwam "KAREL" met het voorstel bij mij, dat alle radiocommandanten op de hoogte zouden worden gebracht van de code, welke in het Engeland-verkeer gebruikt werd. Ik heb mij daartegen verzet, omdat ik het onjuist vond, dat al deze menschen, die niet in het Engeland-verkeer waren ingeschakeld deze code zouden kennen en daardoor kennis konden nemen van den inhoud van de berichten van- of voor den Chef Staf. Met dit standpunt heeft de Chef van den Staf zich volkomen vereenigd en mij gelast dit dan ook na te laten. Een pijnlijk moment was het daarna voor mij, toen ik voor een uitzending bij Aussems in Koog-Zaandijk moest zijn en daar de opdracht van "KAREL"vond, Mevr. Aussems de code te leeren. Ik heb, ondanks de minder prettige verstandhouding welke daardoor ontstond, dit positief geweigerd. Alleen "KOOS" (Rijkeboer) in Groningen, die vanaf het begin zijn medewerking op dat gebied verleend, bleef als codeofficier ingeschakeld. Daarna kreeg ik van "KAREL" een "ontwerp Engeland-verkeer" toegezonden. In dit ontwerp had hij het land in een aantal districten verdeeld. In elk district zou voor het Engeland-verkeer worden benoemd een radio-commandant, een technicus en eenige marconisten. Mijn taak zou dan zijn de telegrammen van den Chef Staf te distribueeren, te bepalen op welken dag een bepaalde groep zou moeten uitzenden, zorg te dragen, dat telegrammen en kristal aan den radio-commandant zouden worden toegezonden enz, enz. Tegen dit ontwerp heb ik mij met klem verzet. In de allerlaatste plaats was het aantal telegrammen van dien aard, dat ik deze, met mijn medewerkers in het Noorden en in Den Haag, zonder eenige moeilijkheid kon verwerken. Vervolgens achtte ik het funest, dat nog een 30-tal menschen werden ingeschakeld en dus ook van de verbinding met Engeland op de hoogte waren. Controle, of ook andere berichten, dan die van den O.D. naar Engeland werden overgezonden, was er ook niet. Veel te lichtvaardig werd heen gestapt over de zogenaamde "condities". Nu was het nog zoo, dat, wanneer ik bijvoorbeeld vandaag in Den Haag, wegens de slechte condities, geen behoorlijke verbinding met Engeland kon krijgen, ik morgen naar Assendelft of Amersfoort ging, om het daar te beproeven. Vertraging werd dus tot het uiterste teruggebracht. Dat zou nu radicaal veranderen. Ik moest 2 dagen voor de uitzending hebben te zorgen, dat telegrammen enz in het bezit van den betreffende radio-commandant waren. Veronderstel nu, dat de uitzending niet gelukte, dan mocht ik blij zijn, wanneer de bescheiden den volgenden dag weer in mijn bezit waren. Ik kon dan een andere groep aanwijzen, den daarop volgenden dag mijn koerier daar heen sturen, in de hoop, dat 2 dagen later de telegrammen zouden kunnen worden overgebracht. Ze waren inmiddels al een week oud geworden.Op al deze gronden achtte ik dit ontwerp onaanvaardbaar."CHRIS", de vertegenwoordiger van den Chef Staf deelde mijn zienswijze volkomen en ook de Chef Staf deelde mij via "CHRIS" mede, met mijn afwijzende houding in te stemmen.
Het bleef niet alleen bij deze kwestie. Het was mij reeds meermalen bij besprekingen met medewerkers van "KAREL" gebleken, dat ook zij op de hoogte waren van het bestaan van de verbinding met Engeland. In Baarn trof ik eens een man of zes aan, die met onzen radio-dienst niets uitstaande hadden en die volkomen op de hoogte bleken te zijn. Dit heb ik den Chef Staf gerapporteerd. Ik heb toen eens een lijstje samengesteld van menschen, die met onze organisatie niets uitstaande hadden en die van het bestaan van de verbinding afwisten. Ik kwam toen tot het ontstellende aantal van 50 personen. Dit heb ik in een uitvoerige nota den Chef Staf medegedeeld en tegen de gang van zaken ernstig bezwaar gemaakt. Ik heb daarbij voorstellen gedaan om hieraan radicaal een einde te maken. Het is mij door "KAREL" hoogst kwalijk genomen, dat ik mij, buiten hem om, rechtstreeks tot den Chef van den O.D. had gewend. Ik geef onmiddellijk toe, dat dit organisatorisch onjuist van mij was, doch van "KAREL" had ik in dit opzicht geen medewerking te verwachten, bovendien stond "CHRIS" in deze aangelegenheid geheel achter mij. In deze voor mij moeilijke dagen, - ik had nu eenmaal maanden en maanden met "KAREL" samengewerkt -, heb ik zeer veel steun van den Chef Staf en van "CHRIS" ondervonden. Ik ben dan ook rustig met de zaak doorgegaan, daarna geassisteerd door mijn medewerkers in Groningen en mijn radio-commandant in Den Haag. Het deed minder prettig aan, dat Aussems, waarmee ik toch altijd prettig had samengewerkt, mij de mededeeling deed, dat ik uiteraard van hun zendposten geen gebruik meer zou kunnen maken. Het beteekende in de praktijk niets, daar ik over voldoende posten de beschikking had.
Aussems, die ik na mijn bevrijding in Eindhoven ontmoette, meende mij het verwijt te moeten maken, dat mijn starre houding tot gevolg heeft gehad, dat bij mijn arrestatie de geheele Engeland-verbinding verbroken is geworden en dat het tijden heeft geduurd, eer deze weer hersteld was. Dit is onjuist en getuigt bovendien van volkomen ondeskundigheid. In de allereerste plaats was wel terdege voor een opvolger gezorgd. Mocht ik worden gearresteerd, dan zou "FRED" (Tijdgat uit Groningen) mijn functie overnemen, mocht hij vallen, dan zou "DICK" (Reijns in Den Haag) zoo mogelijk de zaak continueeren. Dat "FRED" en ik practisch tegelijkertijd zouden worden gearresteerd, was van te voren niet kunnen worden voorzien, bovendien bleef toch nog altijd "DICK" over. Met hem is niet fair gehandeld. Kort na mijn arrestatie heeft "KAREL" "DICK" bezocht en met hem de kwestie besproken. Mevrouw Reijns verklaart, dat "DICK" geweigerd heeft op de voorstellen van "KAREL" in te gaan en alleen in O.D. verband de zaak zou willen voortzetten. "KAREL" heeft toen nagelaten den Chef Staf omtrent het bestaan van "DICK" in te lichten, want zooals later bleek, wist men aan de Staf niet, dat er in Den Haag een "DICK" bestond. Eerst geruimen tijd na mijn arrestatie heeft "KEES" (koerier van "TON") van mijn vrouw het adres van "DICK" gekregen. Voor een opvolging was dus terdege gezorgd. Ik had bovendien behalve aan "FRED", ook aan "DICK" afschriften van de werkplannen "ETON III" en "ETON IV" verstrekt. Theoretisch was de zaak nu in orde.
En nu de ondeskundigheid. Het is volkomen logisch, dat na onze arrestatie de verbinding met Engeland verbroken was. Met de apparatuur waren ook de kristallen in handen van de Gestapo gevallen. Zonder gelijkwaardige kristallen was dis nooit verbinding met Engeland te verkrijgen. Bovendien was het hoogst gevaarlijk en onverantwoordelijk om met Engeland te gaan werkenvolgens de plannen "ETON III" en "ETON IV", omdat men natuurlijk niet kon weten, of deze plannen eveneens in het bezit van de Gestapo waren. Wilde men de verbinding dus weer opnemen, dan moesten de kristallen van de andere frequenties uit Engeland komen en bovendien nieuwe werkplannen, waarin ook de dienstcode was verwerkt. Dat "KAREL" niet in het bezit was van de werkschema's van "ETON III" en "ETON IV" geef ik onmiddellijk toe. Hij had mij destijds telefonisch gevraagd deze plannen voor een dag te willen afstaan, teneinde deze te laten fotografeeren. Ik heb dit geweigerd, omdat ik begreep, dat daarvan buiten OD-verband gebruik zou worden gemaakt en gezegd, dat ik daarvoor eerst de toestemming van den Chef Staf behoefde. Deze laatste heeft mij verboden de plannen aan "KAREL" ter hand te stellen. Wel heb ik aan de Chef Staf op zijn verzoek volledige afschriften van beide plannen doen toekomen. De Staf was dus ook na mijn arrestatie in het bezit daarvan. Laat ik verder over het verwijt van Aussems zwijgen.
Wat reeds lang verwacht werd gebeurde. Eind Juni, of begin Juli, kwam uit Delfzijl het bericht, dat "PRINS" (Harm Koning) was gearresteerd. Hiervan heb ik onmiddellijk Engeland kennisgegeven. Ik ben direct naar Groningen gegaan, om mij van de situatie op de hoogte te stellen. Het droevige feit deed zich voor, dat "PRINS" blijkbaar is gaan praten. Twee dagen na zijn arrestatie werd geheel Delfzijl gezuiverd (Maandag 12 juli 1943). Dr. Oosterhuis werd gevangen genomen, twee kapiteins van de kustvaart en de bediende van het cargadoorskantoor. Een van de medewerkers van "ZWAANTJE" (Dr. Oosterhuis), namelijk de "Zuster van Zwaantje" (Edens) was tijdig verdwenen en had ons nog een bericht voor Engeland kunnen overhandigen, waarin verzocht werd Zweden te willen waarschuwen, alsmede een bepaald schip. Dit bericht is door ons dienzelfden dag overgebracht. Ik heb, met goedvinden van den Chef Staf, daarop het verkeer met Engeland eenige dagen onderbroken, om de ontwikkeling van de zaak af te wachten. Toen geen bijzonderheden zich meer voordeden, hebben we na eenige dagen de verbinding weer opgenomen. Op verzoek van de "Zuster van Zwaantje" (Edens Delfzijl) werd ook de groep "HETTY" in Voorburg ingelicht en steeds op de hoogte gehouden, van welke taak "BOL" (Bolhuis) zich uitstekend heeft gekweten. Hij heeft, zoolang het mogelijk was, het contact tusschen het Noorden en de groep "HETTY" onderhouden.
De daarop volgende maanden heb ik met mijn Groningsche vrienden en met "DICK" buitengewoon prettig gewerkt. Van het codeeren en decodeeren was ik af, code 101 was in gebruik genomen en ik kreeg de telegrammen dus kant en klaar thuis. Na enkele besprekingen, zoowel bij mij thuis, als in Amsterdam, konden de HCO (de resident) (wie is dat?) en ik het uitstekend vinden; de hoofdcodeofficier was steeds bereid aan mijn wenschen te voldoen, waar het de indeeling enz van de telegrammen betrof. Vooral de laatste 5 weken, dat ik in Amsterdam woonde, hebben wij prettig samengewerkt, ik zag hem bijna dagelijks om de door ontvangen berichten af te leveren en de te verzenden telegrammen in ontvangst te nemen. Ons eenige verschil van inzicht was de gebezigde code. Eenige weken na de arrestatie van "PRINS" werd "JOOP" (Rustema uit Middelstum) gearresteerd. Hij was onze VBO (verbindingsofficier) tusschen de gewestelijken commandant van den O.D. in de provincie Groningen en onzen gewestelijken radio-commandant "FRED" (Tijdgat). Aangezien niet te overzien was, hoe het verdere verloop zou zijn, achtten mijn Groningsche vrienden en ik het oogenblik aangebroken om te verdwijnen. Ik heb eerst eenige nachten elders in Den Haag doorgebracht, doch toen de S.D. mij begon te zoeken, ben ik met de hulp van "KEES" hals over kop naar Amsterdam vertrokken. De Deutsche Dienstpost had inmiddels al aan de Nederlandsche PTT gemeld, dat Van Schendel was gearresteerd, doch dit bericht was zeer voorbarig en enkele weken te vroeg.
Ik had de schuilnaam "SOMER" aangenomen en trof, wat de naam betreft, wel zeer ongelukkig, toen ik, door bemiddeling van "CHRIS" onderdak vond bij Zuster Winter, een gepensionneerde Hoofd-zuster van het Wilhelmina Gasthuis en wonende Vondelstraat 75, Amsterdam. Het was een uiterst lief mensch en zij heef alles gedaan, om mij het verblijf bij haar zoo aangenaam mogelijk te maken. Wat ik deed wist zij natuurlijk niet, zij wist alleen, dat ik uit Den Haag weg moest en zij kende mij slechts als "SOMER". Het doet mij nog leed, dat ik de overval in haar huis door den S.D. heb moeten aandoen en de ravage, die deze heeren hebben aangericht. Ik voelde mij bij Zuster Winter even veilig als of ik in Londen zat. Slechts de Chef Staf en "KEES" wisten mijn adres. Ik had daarom in de Vondelstraat mijn geheele archief. Mijn ontvanger was daar blijvend opgesteld, transport was ook niet mogelijk en ik moest hem ideren morgen gebruiken. Vanzelfsprekendhad ik, wanneer ik niet op reis was, daar ook mijn apparatuur en kristallen. Vervolgens had ik er mijn correspondentiemet den Chef Staf, die ik wel moest bewaren, omdat meerdere malen naar vorige stukken werd verwezen en tenslotte de in de 101-code verzonden telegrammen, die ik op verzoek van den HCC, in verband met eventueele navragen, in mijn bezit hield. Had ik de beschikking gehad over een nog andere gelegenheid, dan zou ik daar het archief hebben opgeborgen. (Anton van Schendel ziet dus zelf ook wel in dat hij een groot risico loopt door alles op dezelfde plaats te bewaren als waar hij woont. De BBO marconisten woonden niet op hetzelfde adres als waar hun apparatuur zich bevond) Het was nu eenmaal niet zoo en achteraf kaarten heeft geen zin.
Het was inmiddels bekend geworden, dat in de provincie Groningen een groot aantal peilwagens van den S.D. (er zijn dagen geweest dat er maar liefst 9 aanwezig waren) jacht op ons maakten. We kenden e nummers van de wagens, wisten de garage, waarin ze werden gestald (mooi werk van de Groningsche vrienden) en werden, als het mogelijk was, ook wel gewaarschuwd, wanneer deze wagens startten. We hebben ons nooit veel kopzorgen over die peilwagens gemaakt, ik had te veel jaren zelf clandestiene zenders opgespoordom niet te weten, hoe ontzettend moeilijk het is, telegrafiezenders op 46 meter te peilen en dus op te sporen. Bovendien sloeg ik de capaciteiten van de Duitschers op dit gebied niet hoog aan, zij misten uiteraard de routine, die voor dit werk noodig is. (Hier maakte "Ton" een flinke inschattingsfout) Bij het verhoor, dat ik later door de zogenaamde technici van den S.D. had ondergaan, is mij dat nog eens duidelijk gebleken. We wisten dus, dat vooral de provincie Groningen, de aandachtvan de heeren had. Toen heb ik een groote fout gemaakt, hoe verklaarbaar deze overigens ook is. Mijn radiocommandant in Groningen "FRED" had mij reeds eenige malen om mijn adres in Amsterdam gevraagd, om mij, indien noodig te kunnen bereiken. Ik had dat aanvankelijk geweigerd. Tenslotte ben ik voor zijn argumenten gezwicht. Hij was ondergedoken en wisselde nog al eens van adres en waar hij practisch elke uitzending in het Noorden met mij verzorgde, moest hij mij wel van een adreswijziging kennisgeven. Dit is mij funest geworden, in de laatste week van Augustus zond hij naar mijn adres in Amsterdam een brief en zette op de achterzijde een gefingeerde naam en straat. De post in Groningen is, zooals ik later hoorde, weken lang gecontroleerd geworden en de S.D. had nu beet. In de late uren van 3 September werd "FRED" en zijn echtgenoote, die gelukkig na 7 weken werd vrijgelaten, gearresteerd. Zaterdag volgden Bolhuis en Beenen; "KOOS" was gelukkig grondig ondergedoken en zij hebben hem nooit kunnen vinden. Eenige weken later volgde helaas onze vriend Veldstra uit Joure.
Aussems, die ik na mijn bevrijding in Eindhoven ontmoette, meende mij het verwijt te moeten maken, dat mijn starre houding tot gevolg heeft gehad, dat bij mijn arrestatie de geheele Engeland-verbinding verbroken is geworden en dat het tijden heeft geduurd, eer deze weer hersteld was. Dit is onjuist en getuigt bovendien van volkomen ondeskundigheid. In de allereerste plaats was wel terdege voor een opvolger gezorgd. Mocht ik worden gearresteerd, dan zou "FRED" (Tijdgat uit Groningen) mijn functie overnemen, mocht hij vallen, dan zou "DICK" (Reijns in Den Haag) zoo mogelijk de zaak continueeren. Dat "FRED" en ik practisch tegelijkertijd zouden worden gearresteerd, was van te voren niet kunnen worden voorzien, bovendien bleef toch nog altijd "DICK" over. Met hem is niet fair gehandeld. Kort na mijn arrestatie heeft "KAREL" "DICK" bezocht en met hem de kwestie besproken. Mevrouw Reijns verklaart, dat "DICK" geweigerd heeft op de voorstellen van "KAREL" in te gaan en alleen in O.D. verband de zaak zou willen voortzetten. "KAREL" heeft toen nagelaten den Chef Staf omtrent het bestaan van "DICK" in te lichten, want zooals later bleek, wist men aan de Staf niet, dat er in Den Haag een "DICK" bestond. Eerst geruimen tijd na mijn arrestatie heeft "KEES" (koerier van "TON") van mijn vrouw het adres van "DICK" gekregen. Voor een opvolging was dus terdege gezorgd. Ik had bovendien behalve aan "FRED", ook aan "DICK" afschriften van de werkplannen "ETON III" en "ETON IV" verstrekt. Theoretisch was de zaak nu in orde.
En nu de ondeskundigheid. Het is volkomen logisch, dat na onze arrestatie de verbinding met Engeland verbroken was. Met de apparatuur waren ook de kristallen in handen van de Gestapo gevallen. Zonder gelijkwaardige kristallen was dis nooit verbinding met Engeland te verkrijgen. Bovendien was het hoogst gevaarlijk en onverantwoordelijk om met Engeland te gaan werkenvolgens de plannen "ETON III" en "ETON IV", omdat men natuurlijk niet kon weten, of deze plannen eveneens in het bezit van de Gestapo waren. Wilde men de verbinding dus weer opnemen, dan moesten de kristallen van de andere frequenties uit Engeland komen en bovendien nieuwe werkplannen, waarin ook de dienstcode was verwerkt. Dat "KAREL" niet in het bezit was van de werkschema's van "ETON III" en "ETON IV" geef ik onmiddellijk toe. Hij had mij destijds telefonisch gevraagd deze plannen voor een dag te willen afstaan, teneinde deze te laten fotografeeren. Ik heb dit geweigerd, omdat ik begreep, dat daarvan buiten OD-verband gebruik zou worden gemaakt en gezegd, dat ik daarvoor eerst de toestemming van den Chef Staf behoefde. Deze laatste heeft mij verboden de plannen aan "KAREL" ter hand te stellen. Wel heb ik aan de Chef Staf op zijn verzoek volledige afschriften van beide plannen doen toekomen. De Staf was dus ook na mijn arrestatie in het bezit daarvan. Laat ik verder over het verwijt van Aussems zwijgen.
Wat reeds lang verwacht werd gebeurde. Eind Juni, of begin Juli, kwam uit Delfzijl het bericht, dat "PRINS" (Harm Koning) was gearresteerd. Hiervan heb ik onmiddellijk Engeland kennisgegeven. Ik ben direct naar Groningen gegaan, om mij van de situatie op de hoogte te stellen. Het droevige feit deed zich voor, dat "PRINS" blijkbaar is gaan praten. Twee dagen na zijn arrestatie werd geheel Delfzijl gezuiverd (Maandag 12 juli 1943). Dr. Oosterhuis werd gevangen genomen, twee kapiteins van de kustvaart en de bediende van het cargadoorskantoor. Een van de medewerkers van "ZWAANTJE" (Dr. Oosterhuis), namelijk de "Zuster van Zwaantje" (Edens) was tijdig verdwenen en had ons nog een bericht voor Engeland kunnen overhandigen, waarin verzocht werd Zweden te willen waarschuwen, alsmede een bepaald schip. Dit bericht is door ons dienzelfden dag overgebracht. Ik heb, met goedvinden van den Chef Staf, daarop het verkeer met Engeland eenige dagen onderbroken, om de ontwikkeling van de zaak af te wachten. Toen geen bijzonderheden zich meer voordeden, hebben we na eenige dagen de verbinding weer opgenomen. Op verzoek van de "Zuster van Zwaantje" (Edens Delfzijl) werd ook de groep "HETTY" in Voorburg ingelicht en steeds op de hoogte gehouden, van welke taak "BOL" (Bolhuis) zich uitstekend heeft gekweten. Hij heeft, zoolang het mogelijk was, het contact tusschen het Noorden en de groep "HETTY" onderhouden.
De daarop volgende maanden heb ik met mijn Groningsche vrienden en met "DICK" buitengewoon prettig gewerkt. Van het codeeren en decodeeren was ik af, code 101 was in gebruik genomen en ik kreeg de telegrammen dus kant en klaar thuis. Na enkele besprekingen, zoowel bij mij thuis, als in Amsterdam, konden de HCO (de resident) (wie is dat?) en ik het uitstekend vinden; de hoofdcodeofficier was steeds bereid aan mijn wenschen te voldoen, waar het de indeeling enz van de telegrammen betrof. Vooral de laatste 5 weken, dat ik in Amsterdam woonde, hebben wij prettig samengewerkt, ik zag hem bijna dagelijks om de door ontvangen berichten af te leveren en de te verzenden telegrammen in ontvangst te nemen. Ons eenige verschil van inzicht was de gebezigde code. Eenige weken na de arrestatie van "PRINS" werd "JOOP" (Rustema uit Middelstum) gearresteerd. Hij was onze VBO (verbindingsofficier) tusschen de gewestelijken commandant van den O.D. in de provincie Groningen en onzen gewestelijken radio-commandant "FRED" (Tijdgat). Aangezien niet te overzien was, hoe het verdere verloop zou zijn, achtten mijn Groningsche vrienden en ik het oogenblik aangebroken om te verdwijnen. Ik heb eerst eenige nachten elders in Den Haag doorgebracht, doch toen de S.D. mij begon te zoeken, ben ik met de hulp van "KEES" hals over kop naar Amsterdam vertrokken. De Deutsche Dienstpost had inmiddels al aan de Nederlandsche PTT gemeld, dat Van Schendel was gearresteerd, doch dit bericht was zeer voorbarig en enkele weken te vroeg.
Ik had de schuilnaam "SOMER" aangenomen en trof, wat de naam betreft, wel zeer ongelukkig, toen ik, door bemiddeling van "CHRIS" onderdak vond bij Zuster Winter, een gepensionneerde Hoofd-zuster van het Wilhelmina Gasthuis en wonende Vondelstraat 75, Amsterdam. Het was een uiterst lief mensch en zij heef alles gedaan, om mij het verblijf bij haar zoo aangenaam mogelijk te maken. Wat ik deed wist zij natuurlijk niet, zij wist alleen, dat ik uit Den Haag weg moest en zij kende mij slechts als "SOMER". Het doet mij nog leed, dat ik de overval in haar huis door den S.D. heb moeten aandoen en de ravage, die deze heeren hebben aangericht. Ik voelde mij bij Zuster Winter even veilig als of ik in Londen zat. Slechts de Chef Staf en "KEES" wisten mijn adres. Ik had daarom in de Vondelstraat mijn geheele archief. Mijn ontvanger was daar blijvend opgesteld, transport was ook niet mogelijk en ik moest hem ideren morgen gebruiken. Vanzelfsprekendhad ik, wanneer ik niet op reis was, daar ook mijn apparatuur en kristallen. Vervolgens had ik er mijn correspondentiemet den Chef Staf, die ik wel moest bewaren, omdat meerdere malen naar vorige stukken werd verwezen en tenslotte de in de 101-code verzonden telegrammen, die ik op verzoek van den HCC, in verband met eventueele navragen, in mijn bezit hield. Had ik de beschikking gehad over een nog andere gelegenheid, dan zou ik daar het archief hebben opgeborgen. (Anton van Schendel ziet dus zelf ook wel in dat hij een groot risico loopt door alles op dezelfde plaats te bewaren als waar hij woont. De BBO marconisten woonden niet op hetzelfde adres als waar hun apparatuur zich bevond) Het was nu eenmaal niet zoo en achteraf kaarten heeft geen zin.
Het was inmiddels bekend geworden, dat in de provincie Groningen een groot aantal peilwagens van den S.D. (er zijn dagen geweest dat er maar liefst 9 aanwezig waren) jacht op ons maakten. We kenden e nummers van de wagens, wisten de garage, waarin ze werden gestald (mooi werk van de Groningsche vrienden) en werden, als het mogelijk was, ook wel gewaarschuwd, wanneer deze wagens startten. We hebben ons nooit veel kopzorgen over die peilwagens gemaakt, ik had te veel jaren zelf clandestiene zenders opgespoordom niet te weten, hoe ontzettend moeilijk het is, telegrafiezenders op 46 meter te peilen en dus op te sporen. Bovendien sloeg ik de capaciteiten van de Duitschers op dit gebied niet hoog aan, zij misten uiteraard de routine, die voor dit werk noodig is. (Hier maakte "Ton" een flinke inschattingsfout) Bij het verhoor, dat ik later door de zogenaamde technici van den S.D. had ondergaan, is mij dat nog eens duidelijk gebleken. We wisten dus, dat vooral de provincie Groningen, de aandachtvan de heeren had. Toen heb ik een groote fout gemaakt, hoe verklaarbaar deze overigens ook is. Mijn radiocommandant in Groningen "FRED" had mij reeds eenige malen om mijn adres in Amsterdam gevraagd, om mij, indien noodig te kunnen bereiken. Ik had dat aanvankelijk geweigerd. Tenslotte ben ik voor zijn argumenten gezwicht. Hij was ondergedoken en wisselde nog al eens van adres en waar hij practisch elke uitzending in het Noorden met mij verzorgde, moest hij mij wel van een adreswijziging kennisgeven. Dit is mij funest geworden, in de laatste week van Augustus zond hij naar mijn adres in Amsterdam een brief en zette op de achterzijde een gefingeerde naam en straat. De post in Groningen is, zooals ik later hoorde, weken lang gecontroleerd geworden en de S.D. had nu beet. In de late uren van 3 September werd "FRED" en zijn echtgenoote, die gelukkig na 7 weken werd vrijgelaten, gearresteerd. Zaterdag volgden Bolhuis en Beenen; "KOOS" was gelukkig grondig ondergedoken en zij hebben hem nooit kunnen vinden. Eenige weken later volgde helaas onze vriend Veldstra uit Joure.
Zaterdagmorgen 4 September 1943.
Ik was, zooals mijn gewoonte was, wanneer ik "thuis"was, om 9 uur even naar de kerk, vlak tegenover mijn woning gegaan. Ik had om half tien een afspraak met "KEES", die voor mij een brief en ondergoed naar mijn vrouw in Den Haag zou brengen, zoo noodig via "DICK". In dien brief stonden eenige dingen, die voor mijn vrouw wel eens bezwaarlijk konden zijn, doch die zij beslist moest weten. Om even voor half tien ging ik mijn woning binnen, om een en ander voor "KEES" te halen. Op mijn hoge post - 74 treden hoog - heb ik absoluut niets gehoord, wat op gevaar wees, had anders altijd veilig via het belendende perceel kunnen ontkomen.Plotseling kwamen twee Hollandsche rechercheurs met getrokken revolvers binnen en eischten mijn persoonsbewijs. Ik gaf heel toevallig mijn eigen persoonsbewijs, waarop de eens tegen den andere opmerkte: "Neen, dien moeten we niet hebben. We zoeken Somer". Ik kreeg mijn persoonsbewijs terug en moest mee naar beneden, waar alle bewoners bijeen waren gebracht. Zij werden stuk voor stuk verhoord. Ik had aan een klein tafeltje, bedekt met een perzisch tapijt moeten plaats nemen, waar een der rechercheurs mij een verhoor afnam. Gedurende dat verhoor slaagde ik er in, het couvert met den brief aan mijn vrouw onder het tafelkleed te werken, waar hij eerst maanden later gevonden werd. Dat gevaar was dus weg. Men vroeg mij, wat ik in Amsterdam deed en ik vertelde uitvoerig, dat ik werkzaam was op het telegraafkantoor in Den Haag en thans op hulpverleening op het kantoor in Amsterdam was. Ik wist natuurlijk, dat ik voor een verloren zaak streed, want bij de huiszoeking, die onherroepelijk zou volgen (men was trouwens in de vertrekken van Zuster Winter reeds daarmee begonnen) zou men natuurlijk, zoowel den zender, als het overige materiaal vinden. Er werd mij onder meer gevraagd, hoe lang ik reeds in Amsterdam was en ik had daarop geantwoord, ongeveer drie maanden. Ik bemerkte, dat een van de aanwezige dames in de hoek van de kamer tegen een der Duitschers iets zeide en voelde, dat het zooiets was van "Drie maanden bestaat niet, we hebben den man geen van allen ooit gezien". De betreffende Duitscher sprong op me toe en brulde tegen mij: "Bij de eerste beweging die u maakt, schieten we u neer". Het verhoor was plotseling ten einde en ik werd onder zware bewaking naar boven gebracht, waar men al spoedig alles vond, wat men noodig had. Mijn spel was uit. Liever was ik gevallen op het veld van eer, namelijk bij een uitzending, dan op deze wijze. Enfin, het zij zoo. Mijn handen waren op mijn rug geboeid en ik werd, onder begeleiding van een aantal revolvers, naar beneden gebracht, waar het aantal aanwezigen inmiddels belangrijk was uitgebreid. Allen, die in de buurt van het huis kwamen, werden eenvoudig naar binnen gehaald, de slager, de kruidenier enz. Tot mijn grote ontsteltenis ontdekte ik bij de aanwezigen "slachtoffers" ook mijn koerier "KEES". Dit kon een ramp betekenen, immers "KEES" kende "CHRIS" en de laatste de Chef Staf. Niet dat ik vreesde, dat "KEES" of "CHRIS" zou praten, doch hij kon papieren bij zich hebben, die de S.D. op het spoor zou kunnen zetten. Men was echter blijkbaar zoo verheugd over de grote vangst, dat de bevelvoerende SD-er de verzamelde menigte toebrulde: "Jullie kunnen vertrekken, maar je zwijgt over hetgeen hier is gebeurd". En tot mijn groote blijdschap kon ook "KEES" vertrekken. We hebben elkaar eens aangekeken en daarmee was het afgeloopen. Menschelijkerwijze gesproken zouden wij elkaar op deze wereld wel niet meer terug zien. Ik ontdekte toen de ravage, die men had aangericht, de geheele binnendeur van de appartementen van Zuster Winter, die op dat oogenblik in Arnhem vertoefde, was ingetrapt. Ik werd in de voor de deur staande auto gestopt, de apparatuur en al mijn eigendommen werden ingeladen en het was met "TON" fini.
Ik was, zooals mijn gewoonte was, wanneer ik "thuis"was, om 9 uur even naar de kerk, vlak tegenover mijn woning gegaan. Ik had om half tien een afspraak met "KEES", die voor mij een brief en ondergoed naar mijn vrouw in Den Haag zou brengen, zoo noodig via "DICK". In dien brief stonden eenige dingen, die voor mijn vrouw wel eens bezwaarlijk konden zijn, doch die zij beslist moest weten. Om even voor half tien ging ik mijn woning binnen, om een en ander voor "KEES" te halen. Op mijn hoge post - 74 treden hoog - heb ik absoluut niets gehoord, wat op gevaar wees, had anders altijd veilig via het belendende perceel kunnen ontkomen.Plotseling kwamen twee Hollandsche rechercheurs met getrokken revolvers binnen en eischten mijn persoonsbewijs. Ik gaf heel toevallig mijn eigen persoonsbewijs, waarop de eens tegen den andere opmerkte: "Neen, dien moeten we niet hebben. We zoeken Somer". Ik kreeg mijn persoonsbewijs terug en moest mee naar beneden, waar alle bewoners bijeen waren gebracht. Zij werden stuk voor stuk verhoord. Ik had aan een klein tafeltje, bedekt met een perzisch tapijt moeten plaats nemen, waar een der rechercheurs mij een verhoor afnam. Gedurende dat verhoor slaagde ik er in, het couvert met den brief aan mijn vrouw onder het tafelkleed te werken, waar hij eerst maanden later gevonden werd. Dat gevaar was dus weg. Men vroeg mij, wat ik in Amsterdam deed en ik vertelde uitvoerig, dat ik werkzaam was op het telegraafkantoor in Den Haag en thans op hulpverleening op het kantoor in Amsterdam was. Ik wist natuurlijk, dat ik voor een verloren zaak streed, want bij de huiszoeking, die onherroepelijk zou volgen (men was trouwens in de vertrekken van Zuster Winter reeds daarmee begonnen) zou men natuurlijk, zoowel den zender, als het overige materiaal vinden. Er werd mij onder meer gevraagd, hoe lang ik reeds in Amsterdam was en ik had daarop geantwoord, ongeveer drie maanden. Ik bemerkte, dat een van de aanwezige dames in de hoek van de kamer tegen een der Duitschers iets zeide en voelde, dat het zooiets was van "Drie maanden bestaat niet, we hebben den man geen van allen ooit gezien". De betreffende Duitscher sprong op me toe en brulde tegen mij: "Bij de eerste beweging die u maakt, schieten we u neer". Het verhoor was plotseling ten einde en ik werd onder zware bewaking naar boven gebracht, waar men al spoedig alles vond, wat men noodig had. Mijn spel was uit. Liever was ik gevallen op het veld van eer, namelijk bij een uitzending, dan op deze wijze. Enfin, het zij zoo. Mijn handen waren op mijn rug geboeid en ik werd, onder begeleiding van een aantal revolvers, naar beneden gebracht, waar het aantal aanwezigen inmiddels belangrijk was uitgebreid. Allen, die in de buurt van het huis kwamen, werden eenvoudig naar binnen gehaald, de slager, de kruidenier enz. Tot mijn grote ontsteltenis ontdekte ik bij de aanwezigen "slachtoffers" ook mijn koerier "KEES". Dit kon een ramp betekenen, immers "KEES" kende "CHRIS" en de laatste de Chef Staf. Niet dat ik vreesde, dat "KEES" of "CHRIS" zou praten, doch hij kon papieren bij zich hebben, die de S.D. op het spoor zou kunnen zetten. Men was echter blijkbaar zoo verheugd over de grote vangst, dat de bevelvoerende SD-er de verzamelde menigte toebrulde: "Jullie kunnen vertrekken, maar je zwijgt over hetgeen hier is gebeurd". En tot mijn groote blijdschap kon ook "KEES" vertrekken. We hebben elkaar eens aangekeken en daarmee was het afgeloopen. Menschelijkerwijze gesproken zouden wij elkaar op deze wereld wel niet meer terug zien. Ik ontdekte toen de ravage, die men had aangericht, de geheele binnendeur van de appartementen van Zuster Winter, die op dat oogenblik in Arnhem vertoefde, was ingetrapt. Ik werd in de voor de deur staande auto gestopt, de apparatuur en al mijn eigendommen werden ingeladen en het was met "TON" fini.
Vondelstraat 75, Amsterdam 2014
De Vondelkerk, Amsterdam.
Gearresteerd.
Van de Vondelstraat werd ik gebracht naar de Euterpestraat, naar het hoofdkwartier van de S.D. in Amsterdam. Ik werd daar geheel ontkleed, mijn colbertcostuum onderging een volledige operatie. De revers werden opengescheurd, evenals al de naden jas, vout en broek. Blijkbaar werden naar geheime documenten gezocht. Ook mijn ondergoed, sokken en schoenen werden aan een grondig onderzoek onderworpen. Toen ik mij weer had mogen aankleeden, was ik werkelijk in lompen gekleed. Het zal toen ongeveer elf uur zijn geweest, ik werd weer in de auto gestopt en in een razend tempo gingen we naar Den Haag, waar ik om bij twaalven aan het Binnenhof werd afgeleverd. Ik werd, steeds geboeid natuurlijk, naar de tweede etage gebracht, waar ik in een leunstoel werd geplaatst, waarna een van mijn beenen aan de poot van den stoel werd geboeid. Men nam deze voorzorgsmaatregelen om te voorkomen, dat je plotseling uit het raam zou springen, hetgeen, zooals ik later hoorde, was voorgekomen. Dat eerste verhoor heeft 36 uur aan een stuk geduurd. Het begon onmiddellijk bij aankomst en eindigde voor de eerste maal Zondagavond om even over 12 uur 's nachts. Zoo ongeveer om de 5 of 6 uur verscheen een nieuwe ploeg ondervragers, om de andere ploeg af te lossen. Ik stelde mij in den aanvang van het verhoor op het standpunt alleen over mijzelf te spreken. Ik herhaalde maar steeds, u hebt toch alle bewijzen, u hebt den zender, de telegrammen, mijn bescheiden, ik beken te hebben gezonden, wat wilt u nog meer. Op een bepaald oogenblik zei ik nog, mijn geval is toch zoo eenvoudig als maar mogelijk is en ik beken toch, schieten jullie me dan dood. Maar heel laconiek kreeg ik als antwoord: "Aan een doode getuige hebben we niets, we willen meer weten, vertelt u maar". Toen ook dat geen indruk maakte, werd een der SD-ers erg boos, pakte de telefoon, draaide een nummer en zei: "U spreekt met de Gestapo, wilt u de hele familie Van Schendel, Kamperfoelieplein 3 arresteeren", waarop ik antwoordde;"Wanneer dan toch mijn vrouw en kinderen gearresteerd worden, behoef ik helemaal niets meer te zeggen". Ik heb dat ongeveer een half uur volgehouden, waarop een nieuweploeg aantrad onder leiding van een zeker Haubrock, die later mijn Sachbearbeiter zou worden. Deze man trad vrij fatsoenlijk op en is dat trouwens altijd gebleven. Toen ik op die opbellerij wees, zei hij "Ach, dat loopt zo'n vaart niet, het duurt minstens een uur voor en aleer die opdracht wordt uitgevoerd".Hij vroeg mij: "Kent u "Karel", "Fred", "Harry" en "Bol"?" Op mijn bevestigende antwoord vroeg hij: "Hoe zijn hun werkelijke namen van die personen?" Toen ik antwoordde:"Ik ken die lui alleen bij hun schuilnaam", zei hij: "Kom, kom, u weet wel beter, u hebt met die lui samengewerkt en u was bij hen kind aan huis". "Fred" zit hier boven en wordt ook verhoord en "Harry" en "Bol" zijn eveneens gearresteerd", waarop ik weer:"U kunt mij nog meer vertellen, ik geloof niets alles". Haubrock zei daarop:"Ik zal nu iets doen, wat ik eigenlijk niet mag doen, ik zal u laten zien, dat "Fred" er is". Ik werd van mijn stoel losgemaakt. mee naar boven genomen en in een kamer gebracht. En inderdaad, geboeid en op de zelfde wijze als daarvoor aan een stoel gekluisterd zat "FRED" (Charles Tijdgat). We hebben elkaar de hand gedrukt en elkaar sterkte toegewenscht.
Het verhoor was nu even minder stroef; ik kon nu rustig over "FRED" gaan praten en vertelde dat ik hem had aangezocht en overgehaald om dat werk te doen en dat hij inderdaad aan een enkele uitzending had deel genomen. Dit laatste werd onmiddellijk tegengesproken (er werden tusschen de beide kamers van het verhoor briefjes gewisseld) "FRED" had aan veel meer uitzendingen deelgenomen en of ik maar eens wilde vertellen, waar overal was uitgezonden. Ik zei: "In Amsterdam, waar ik gearresteerd werd, in Den Haag bij mij thuis, toen daar niemand aanwezig was, 's vonds laat op den Radio-Controledienst en een enkele maal bij "FRED" thuis". "Oh, neen nog veel meer plaatsen"en hij (Haubrock) nam een briefje op "Kent u Boelens, kent u Rustema, kent u Beenen"? Alle zendposten waren dus al bekend en het had geen zin, dat verder te ontkennen en gaf toe, zowel in Hoogezand, in Middelstum als in Groningen eveneens te hebben uitgezonden. Andere zendplaatsen waren mij niet bekend en ik heb dat gelukkig kunnen volhouden, waardoor ik al die die menschen heb kunnen sparen. Alleen is onze vriend Veldstra uit Joure eenige dagen later gearresteerd, omdat men in de agenda van "FRED" het adres van Veldstra vond.
Precies hetzelfde vond plaats met de code. Ik kende vanzelfsprekend de code niet en vertelde uitvoerig, dat ik de telegrammen van den Chef Staf kreeg in een voor mij absoluut onbekende code. Dit werd aanvankelijk niet aanvaard, want men zei: "U kent toch zeker het versje wel: Toen onze mop een mopje was, gaat u maar verder" en aangezien ik ook hierover niet behoefde te zwijgen, heb ik het versje dus verder opgedreund. Ik herinner mij, dat we nog even verschil van meening hadden, ik zei onder meer "Was het aardig hem te zien" en bij hem stond op het lijstje "Was het aardig om te zien". Ik kreeg den indruk, dat al die gegevens, waarover zij beschikten reeds eenige tijd oud waren, zij waren tenminste getypt en de papieren droegen een volgnummer. (Zo dom waren de Duitsers toch blijkbaar ook weer niet, of Harm Koning had dit moeten prijs geven, hij was immers ook met dit versje bekend) Meer interesse hadden zij voor de wijze, waarop ik de telegrammen in mijn bezit kreeg. Ik deelde mede, dat ik deze ontving van mijn koerier "KEES". (Ik hoefde deze schuilnamen niet te verzwijgen, daar die allen in de in beslag genomen stukken voorkwamen) Namen wist ik natuurlijk van geen van allen en dat heb ik tot aan het einde volgehouden. Ik moest natuurlijk van al de lui persoonsbeschrijvingen geven, doch dat is van geen beteekenis, je kletst maar wat. Waar of "KEES" mij de berichten overhandigden en zonder haperen antwoordde ik: "In de poort van Kleef naast het Postkantoor in Amsterdam. Daar ontmoette ik hem altijd Dinsdags en 's Vrijdags". Zij hebben dat geloofd, want Dinsdagmorgen kwam men in mijn cel in Scheveningen, ik moest mijn kleeren geven en een half uur later kreeg ik ze hersteld terug, ik werd geschoren en naar het Binnenhof vervoerd, waar Haubrock mij zeide: "Het is Dinsdag, we gaan naar de Poort van Kleef in Amsterdam om "KEES" te ontmoeten". De methoden van de Gestapo kennende, bij negatief resultaat een behoorlijke mishandeling, heb ik die reis, althans voor mij, niet door te laten gaan. Ik zei onder meer: "Dacht u, dat de O.D. zoo'n kinderachtig troepje was, dat zij op Dinsdag nog niet weten, dat de CMC "TON" op Zaterdag gepakt is". Het gelukte, ik werd tot een transport naar het Oranje-Hotel terugging, in het gebouw van Rauter in een cel gestopt en Haubrock ging blijkbaar alleen een kijkje nemen. Ik gunde hem de lol, "KEES" en ik hadden elkaar nog nooit in de Poort van Kleef ontmoet. Zoo'n zelfde spelletje herhaalde zich Zaterdag daaraanvolgend. Uit de stukken (die men bij Van Schendel had gevonden) had men opgediept, dat 's Zaterdags de kopgroep Radio altijd een bespreking hield en men had mij de vraag gesteld, waar deze bijeenkomsten werden gehouden. Mijn antwoord luidde: "In het tram koffiehuis voor het station van Amersfoort" en prompt op den volgenden Zaterdag werd ik in een kamertje in het Oranje Hotel nog eens uitvoerig gevraagd, hoe al die personen, zooals "KAREL", "CHRIS", "ANDRIES" en "Oom Berend" er precies uitzagen. Hij (Haubrock) ging naar Amersfoort. Succes was natuurlijk bij voorbaat uitgesloten. Wij zijn met een paar luidjes, langer dan een jaar geleden, alleen de allereerste eens in dat koffiehuis tezamen gekomen, daarna werd veelal ten huize van "JOHAN" (Engel, Amersfoort) of elders vergaderd. Maanden later werd ik in Haaren nog eens bij Haubrock ontboden, die mij toebeet:"U hebt destijds gelogen, U vergaderde in Amersfoort bij "JOHAN", waarop ik antwoordde:"Hoe komt u erbij, dat ik gelogen heb, we hebben in dat koffiehuis vergaderd en u hebt mij niet gevraagd, vergaderde u ook nog wel eens ergens anders en ik had geen aanleiding om u dat te vertellen". Daarop het volgende spelletje: Kent u "JOHAN"? Jawel. Hoe heette hij? Weet ik heusch niet. Weet u wel. Absoluut niet. Ik zal u helpen, heette hij "Teufel" (Duivel)? Neen, zoo heette hij niet. Hoe dan? Geen Teufel? Neen, kan het mij heusch niet meer herinneren. Verd..., zal het dan zelf maar zeggen:"Engel". O ja, nu weet ik het weer. Het was Engel.
Van de Vondelstraat werd ik gebracht naar de Euterpestraat, naar het hoofdkwartier van de S.D. in Amsterdam. Ik werd daar geheel ontkleed, mijn colbertcostuum onderging een volledige operatie. De revers werden opengescheurd, evenals al de naden jas, vout en broek. Blijkbaar werden naar geheime documenten gezocht. Ook mijn ondergoed, sokken en schoenen werden aan een grondig onderzoek onderworpen. Toen ik mij weer had mogen aankleeden, was ik werkelijk in lompen gekleed. Het zal toen ongeveer elf uur zijn geweest, ik werd weer in de auto gestopt en in een razend tempo gingen we naar Den Haag, waar ik om bij twaalven aan het Binnenhof werd afgeleverd. Ik werd, steeds geboeid natuurlijk, naar de tweede etage gebracht, waar ik in een leunstoel werd geplaatst, waarna een van mijn beenen aan de poot van den stoel werd geboeid. Men nam deze voorzorgsmaatregelen om te voorkomen, dat je plotseling uit het raam zou springen, hetgeen, zooals ik later hoorde, was voorgekomen. Dat eerste verhoor heeft 36 uur aan een stuk geduurd. Het begon onmiddellijk bij aankomst en eindigde voor de eerste maal Zondagavond om even over 12 uur 's nachts. Zoo ongeveer om de 5 of 6 uur verscheen een nieuwe ploeg ondervragers, om de andere ploeg af te lossen. Ik stelde mij in den aanvang van het verhoor op het standpunt alleen over mijzelf te spreken. Ik herhaalde maar steeds, u hebt toch alle bewijzen, u hebt den zender, de telegrammen, mijn bescheiden, ik beken te hebben gezonden, wat wilt u nog meer. Op een bepaald oogenblik zei ik nog, mijn geval is toch zoo eenvoudig als maar mogelijk is en ik beken toch, schieten jullie me dan dood. Maar heel laconiek kreeg ik als antwoord: "Aan een doode getuige hebben we niets, we willen meer weten, vertelt u maar". Toen ook dat geen indruk maakte, werd een der SD-ers erg boos, pakte de telefoon, draaide een nummer en zei: "U spreekt met de Gestapo, wilt u de hele familie Van Schendel, Kamperfoelieplein 3 arresteeren", waarop ik antwoordde;"Wanneer dan toch mijn vrouw en kinderen gearresteerd worden, behoef ik helemaal niets meer te zeggen". Ik heb dat ongeveer een half uur volgehouden, waarop een nieuweploeg aantrad onder leiding van een zeker Haubrock, die later mijn Sachbearbeiter zou worden. Deze man trad vrij fatsoenlijk op en is dat trouwens altijd gebleven. Toen ik op die opbellerij wees, zei hij "Ach, dat loopt zo'n vaart niet, het duurt minstens een uur voor en aleer die opdracht wordt uitgevoerd".Hij vroeg mij: "Kent u "Karel", "Fred", "Harry" en "Bol"?" Op mijn bevestigende antwoord vroeg hij: "Hoe zijn hun werkelijke namen van die personen?" Toen ik antwoordde:"Ik ken die lui alleen bij hun schuilnaam", zei hij: "Kom, kom, u weet wel beter, u hebt met die lui samengewerkt en u was bij hen kind aan huis". "Fred" zit hier boven en wordt ook verhoord en "Harry" en "Bol" zijn eveneens gearresteerd", waarop ik weer:"U kunt mij nog meer vertellen, ik geloof niets alles". Haubrock zei daarop:"Ik zal nu iets doen, wat ik eigenlijk niet mag doen, ik zal u laten zien, dat "Fred" er is". Ik werd van mijn stoel losgemaakt. mee naar boven genomen en in een kamer gebracht. En inderdaad, geboeid en op de zelfde wijze als daarvoor aan een stoel gekluisterd zat "FRED" (Charles Tijdgat). We hebben elkaar de hand gedrukt en elkaar sterkte toegewenscht.
Het verhoor was nu even minder stroef; ik kon nu rustig over "FRED" gaan praten en vertelde dat ik hem had aangezocht en overgehaald om dat werk te doen en dat hij inderdaad aan een enkele uitzending had deel genomen. Dit laatste werd onmiddellijk tegengesproken (er werden tusschen de beide kamers van het verhoor briefjes gewisseld) "FRED" had aan veel meer uitzendingen deelgenomen en of ik maar eens wilde vertellen, waar overal was uitgezonden. Ik zei: "In Amsterdam, waar ik gearresteerd werd, in Den Haag bij mij thuis, toen daar niemand aanwezig was, 's vonds laat op den Radio-Controledienst en een enkele maal bij "FRED" thuis". "Oh, neen nog veel meer plaatsen"en hij (Haubrock) nam een briefje op "Kent u Boelens, kent u Rustema, kent u Beenen"? Alle zendposten waren dus al bekend en het had geen zin, dat verder te ontkennen en gaf toe, zowel in Hoogezand, in Middelstum als in Groningen eveneens te hebben uitgezonden. Andere zendplaatsen waren mij niet bekend en ik heb dat gelukkig kunnen volhouden, waardoor ik al die die menschen heb kunnen sparen. Alleen is onze vriend Veldstra uit Joure eenige dagen later gearresteerd, omdat men in de agenda van "FRED" het adres van Veldstra vond.
Precies hetzelfde vond plaats met de code. Ik kende vanzelfsprekend de code niet en vertelde uitvoerig, dat ik de telegrammen van den Chef Staf kreeg in een voor mij absoluut onbekende code. Dit werd aanvankelijk niet aanvaard, want men zei: "U kent toch zeker het versje wel: Toen onze mop een mopje was, gaat u maar verder" en aangezien ik ook hierover niet behoefde te zwijgen, heb ik het versje dus verder opgedreund. Ik herinner mij, dat we nog even verschil van meening hadden, ik zei onder meer "Was het aardig hem te zien" en bij hem stond op het lijstje "Was het aardig om te zien". Ik kreeg den indruk, dat al die gegevens, waarover zij beschikten reeds eenige tijd oud waren, zij waren tenminste getypt en de papieren droegen een volgnummer. (Zo dom waren de Duitsers toch blijkbaar ook weer niet, of Harm Koning had dit moeten prijs geven, hij was immers ook met dit versje bekend) Meer interesse hadden zij voor de wijze, waarop ik de telegrammen in mijn bezit kreeg. Ik deelde mede, dat ik deze ontving van mijn koerier "KEES". (Ik hoefde deze schuilnamen niet te verzwijgen, daar die allen in de in beslag genomen stukken voorkwamen) Namen wist ik natuurlijk van geen van allen en dat heb ik tot aan het einde volgehouden. Ik moest natuurlijk van al de lui persoonsbeschrijvingen geven, doch dat is van geen beteekenis, je kletst maar wat. Waar of "KEES" mij de berichten overhandigden en zonder haperen antwoordde ik: "In de poort van Kleef naast het Postkantoor in Amsterdam. Daar ontmoette ik hem altijd Dinsdags en 's Vrijdags". Zij hebben dat geloofd, want Dinsdagmorgen kwam men in mijn cel in Scheveningen, ik moest mijn kleeren geven en een half uur later kreeg ik ze hersteld terug, ik werd geschoren en naar het Binnenhof vervoerd, waar Haubrock mij zeide: "Het is Dinsdag, we gaan naar de Poort van Kleef in Amsterdam om "KEES" te ontmoeten". De methoden van de Gestapo kennende, bij negatief resultaat een behoorlijke mishandeling, heb ik die reis, althans voor mij, niet door te laten gaan. Ik zei onder meer: "Dacht u, dat de O.D. zoo'n kinderachtig troepje was, dat zij op Dinsdag nog niet weten, dat de CMC "TON" op Zaterdag gepakt is". Het gelukte, ik werd tot een transport naar het Oranje-Hotel terugging, in het gebouw van Rauter in een cel gestopt en Haubrock ging blijkbaar alleen een kijkje nemen. Ik gunde hem de lol, "KEES" en ik hadden elkaar nog nooit in de Poort van Kleef ontmoet. Zoo'n zelfde spelletje herhaalde zich Zaterdag daaraanvolgend. Uit de stukken (die men bij Van Schendel had gevonden) had men opgediept, dat 's Zaterdags de kopgroep Radio altijd een bespreking hield en men had mij de vraag gesteld, waar deze bijeenkomsten werden gehouden. Mijn antwoord luidde: "In het tram koffiehuis voor het station van Amersfoort" en prompt op den volgenden Zaterdag werd ik in een kamertje in het Oranje Hotel nog eens uitvoerig gevraagd, hoe al die personen, zooals "KAREL", "CHRIS", "ANDRIES" en "Oom Berend" er precies uitzagen. Hij (Haubrock) ging naar Amersfoort. Succes was natuurlijk bij voorbaat uitgesloten. Wij zijn met een paar luidjes, langer dan een jaar geleden, alleen de allereerste eens in dat koffiehuis tezamen gekomen, daarna werd veelal ten huize van "JOHAN" (Engel, Amersfoort) of elders vergaderd. Maanden later werd ik in Haaren nog eens bij Haubrock ontboden, die mij toebeet:"U hebt destijds gelogen, U vergaderde in Amersfoort bij "JOHAN", waarop ik antwoordde:"Hoe komt u erbij, dat ik gelogen heb, we hebben in dat koffiehuis vergaderd en u hebt mij niet gevraagd, vergaderde u ook nog wel eens ergens anders en ik had geen aanleiding om u dat te vertellen". Daarop het volgende spelletje: Kent u "JOHAN"? Jawel. Hoe heette hij? Weet ik heusch niet. Weet u wel. Absoluut niet. Ik zal u helpen, heette hij "Teufel" (Duivel)? Neen, zoo heette hij niet. Hoe dan? Geen Teufel? Neen, kan het mij heusch niet meer herinneren. Verd..., zal het dan zelf maar zeggen:"Engel". O ja, nu weet ik het weer. Het was Engel.
Moeilijker en ook pijnlijker was de behandeling van mijn zakagenda. Vooral het lijstje met telefoonnummers en namen had de bijzondere aandacht, later werd het boekje bladzijde voor bladzijde en aanteekening voor aanteekening onder de loupe genomen. Ik heb direct toegegeven, dat de telefoonnummers, waarvoor "KAREL" stond, nummers waren, waar ik "KAREL" wel eens kon bereiken, evenals het nummer, waarvoor "KEES" stond, het nummer was, waaronder ik "KEES" kon krijgen. Ten eerste hielp ontkennen niets, want het stond er nu eenmaal, maar bovendien was ik, noch voor "KEES", noch voor "KAREL" ongerust. "KEES" was bij mijn arrestatie geweest, hij zou wel zorgen verdwenen te zijn en "KAREL" zou op dien Zaterdagmiddag zijn eerste onderhoud hebben met den Chef Staf (Six) en ongetwijfeld via "KEES" en "CHRIS" op de hoogte zijn gebracht. Deze gedachte is nu gebleken, volkomen juiste te zijn geweest, op dien zelfden Zaterdag heeft "KAREL" in Den Haag "DICK" (Reijns) opgebeld met de mededeeling: "Ton is ernstig ziek en is in het ziekenhuis opgenomen". Ik moest dus voor gevallen, die "safe" waren, of die reeds "zaten", zooals "FRED" en "HARRY" zeer openhartig doen, om daardoor een betrouwbaren indruk te maken en zoo mogelijk de kwetsbare personen te redden. Dat me dit uiteindelijk gelukt is, is niet alleen het gevolg van mijn vindingrijk liegen, doch ook, omdat Haubrock, verre van snugger was en bovendien nogal arrogant. Van deze laatste eigenschap heb ik meermalen een dankbaar gebruik kunnen maken. Toen hij dan ook over die telefoonnummers begon, vroeg ik of ik iets mocht zeggen en ik zette dan in den breede uiteen, dat ik, als ambtenaar van den radio-controledienst, sedert ruim een jaar, mede belast was met het uitoefenenvan controle op de radiohandelarenin Nederland en daarvoor het geheele land afreisde. Ik had een gezin en hij kon zich toch best indenken, dat ik deze dienstreizen mede gebruik maakte, om voor mijn gezin zoo mogelijk aan levensmiddelen te komen. Dat begreep hij volkomen. Ik had ook nog het geluk, dat voor die andere telefoonnummers geen schuilnamen stonden, zooals "Fred", "HARRY", "KAREL" en KEES", doch de afkoringen van plaatsnamen zooals Vl voor Venlo, Nm voor Nijmegen, Vsv voor Varsseveld, Hst voor Hasselt enz. Ik heb daar ook nadrukkelijk opgewezen, waren dat medewerkers van mij geweest, dan had daar een schuilnaam gestaan. Dit was niet het geval, het waren dan ook of collega's of vrienden van me. (Ton van Schendel had deze telefoonnummers uit zijn hoofd moeten leren, deze lijstjes zijn dodelijk in het spionage wereldje.) En ik begon mijn verhaal: Van Teunissen in Venlo, de Chef monteur van de PTT kreeg ik altijd roggebrood, een enkele maal een paar eieren, van Van Braak in Varsseveld rogge en een enkele maal witte boonen, van Becker in Hasselt (de radio-commandant van Zwolle) had ik tweemaal boter gekregen en zoo werd een heel rijtje nummers afgewerkt, bruine boonen, groene erwten, tarwebloem, van alles had ik op de kop weten te tikken. Haubrock wilde zelfs een keer geestig zijn (hoe bestaat het voor een Mof) en zei bij een bepaald telefoonnummer "Nu krijgen we zeker groene boonen Herr van Sjendel". Een gelukkige factor was ook nog, dat waar ik inderdaad van sommige dezer vrienden wel eens levensmiddelen had toegezonden gekregen, bij eenige telefoonnummers ook het gironummer van den betrokkene stond, waar ik vanzelfsprekend ook de aandacht op vestigde. Deze leugenpartij heeft volkomen succes gehad, geen van de betrokken medewerkers heeft bezoek gehad of moeilijkheden ondervonden. Ik prijs mijzelf gelukkig onmiddellijk te hebben aangevoeld, dat het bij zoo'n eerste verhoor wel niet zou blijven en ik heb mijzelf daarop ingesteld. Iedere nacht na het verhoor gebruikte ik daarom een gedeelte van mijn nachtrust, die overigens ruim genoeg was, om grondig te repeteeren, wat ik precies over een bepaald persoon, of een bepaalde zaak had gezegd. Dit heeft de mening van Haubrock over mijn betrouwbaarheid vermoedelijk aanzienlijk versterkt. Inderdaad kreeg ik gelijk, niet alleen werd herhaaldelijk op een bepaalde zaak of bepaalde persoon teruggekomen, doch na ongeveer een 14 dagen verhoor, werd mij op een morgen gezegd, zie zoo Herr van Sjendel, we zullen dit stapeltje nu maar eens opzij leggen (het was inmiddels een dik pak getypte vellen geworden) en laat ons maar eens opnieuw beginnen, we stappen maar over de inleiding heen, over de namen en de woonplaatsen van uw familie, over uw ontwikkeling, uw maatschappelijke loopbaan enz. Begint u maar eens bij het begin "Hoe en wanneer bent u met "KAREL" en dus met de O.D. in contact gekomen. En de geheele litanie moest dagen lang weer worden afgedraaid en de beide protocolen werden natuurlijk later met elkaar vergeleken. Ik weet zeker, dat er geen verschillen in zijn ontdekt en dat ik Pieterse geen witte boonen, in plaats van groene erwten en Jansen geen tarwebloem voor roggebrood heb laten leveren. Haubrock was naief, vrij stom en ijdel, dat is ongetwijfeld voor velen een geluk geweest. Toen ik positief verklaarde, dat mijn gezin niets van mijn werk afwist, ik eenige uitzendingen had gedaan, toen niemand thuis was en ik alles, wat ik voor mijn illegale werk noodig had gebracht had naar Amsterdam en daar door den S.D. in beslag genomenen ik in mijn wooning absoluut niets had, werd dit volkomen geloofd. Ik heb nooit thuis een huiszoeking gehad, alleen werd mijn huis geruimen tijd bewaakt, stond mijn telefoon onder controle en werd mijn post opgehouden.
Het Oranje Hotel was, afgezien van den honger, die er geleden werd, het gesnauw en gesar van de SS-bewakers en de miniere gezelligheid van de cel, niet onaangenaam. Je zat er wel streng "Einzelhaft" en je werd nooit gelucht, doch je had een pracht contact met je buren. Toen ik Maandagmiddag in mijn cel werd gestopt, volgde er onmiddellijk van mijn rechterburen een geklop op de muur, eerst reageerde ik er niet op, kende de situatie nog niet, doch toen het geklop zich eenige malen herhaald had, heb ik ook maar eens teruggeklopt. Daarna werd geroepen:"Bent u een nieuweling" en op mijn bevestigd antwoord zei men "Kijk u eens naar de rechterzijde van het tafeltje" (er was een plank aan de muur bevestigd, die voor tafel dienst moest doen). U ziet daar een propje zitten, haal dat er eens uit en nadat ik dat gedaan had kwam een gat van bijna 2 centimeter vrij. Ziezoo werd gezegd, nu kunnen we elkaar spreken en zien. Laten we met het laatste beginnen, gaat u maar eens aan de andere zijde van de cel op uw krukje zitten, dan kunnen we u eens bekijken. Zoo gezegd, zoo gedaan en na eenige minuten werd geroepen, we hebben u alle drie gezien, komt u maar eens met ons kennis maken. Ik me voor het gat opgesteld en jawel hoor, stuk voor stuk kon ik de luitjes uitstekend zien. "Ik ben Berkemeijer uit Den Haag, aangenaam, hier Van Schendel uit Den Haag; dit is Paulussen uit Rotterdam en dit is, de naam is me ontschoten, het was een Duitscher uit Amsterdam". Onmiddellijk werd ik leeggepomt aan nieuws, ik had Zaterdagmorgennog de BBC beluisterd, dus kon ik vrij actueel nieuws vertellen. Het gaatje moest even dichtgestopt en een oogenblik later werd gebruld: "Hallo hier cel 570, hier volgt het laatste officiele nieuws uit Engeland", waarna getrouw het gehoorde werd herhaald. Het was jammer, dat de luitjes "Hier cel 570" erbij hadden gezegd, want dit was gehoord en door een Hollandsche SS-vloerwachter, die natuurlijk niet naliet, dit te rapporteren. Den volgenden morgen kwam dan ook prompt dien ellendeling van een wachtmeester bij de jongens met de mededeeling "Drie dagen kalte Kost", zij werden naar "voren" gehaald, om te verklaren, hoe zij aan dat nieuws waren gekomen en alle drie hebben verklaard, dit bij den kapper te hebben gehoord. Verraad kende men daar niet, ik heb daar meedere malen prachtige staaltjes van meegemaakt. Drie dagen koude kost is een erge straf. Het beteekent, dat men drie dagen lang uitsluitend moest leven op de vier boterhammen, die 's avonds werden verstrekt. Zelfs de koffie, als zijnde een warmgeval, werd 's morgens en 's avonds ingehouden. Wat dit bij den toch al geleden honger beteekent, begrijpt een ieder. Ik heb van deze drie vrienden veel hartelijkheid en ook steun ondervonden. Af en toe werd er eens extra geklopt en zei men, het is zoo stil bij je, zit je soms in de put, vooruit kerel, we zullen maar eens een extra babbeltje houden en dan praten we maar eens over onze vrouwen en kinderen en vertelde ik van mijn verhooren. Hoe naief die Haubrock was, moge onder andere nog uit het volgende blijken. Hij was met mij bezig mijn zak-agenda uit te pluizen, van elk aanteekeningetje moest ik een verklaring geven, in Augustus stuiten we plotseling op de letter RS bij een bepaalde datum. Ik herinnerde mij onmiddellijk, dat die aanteekening RS, met een tusschenruimte van 5 à 6 weken nog tweemaal in mijn boekje voorkwam. Het beteekende, dat ik op dien datum een uitzending naar Engeland zou verzorgen vanuit het huis van Reijns in Den Haag, wiens roepletters als zend-amateur PAØRS waren. "Wat beteekent RS?" Even zat ik, doch gelukkig herinnerde ik mij, dat we kort daarvoren een dienstreis naar Roodeschool hadden besproken, waarvan de reisduur voor mijn declararie in mijn agenda stond aangetekend. Alleen had ik daar de afkoring Rds gebruikt. Ik zei glashard: "RS beteekent Roodeschool". "A zoo, hebt u daar ook al uitgezonden, waarop ik antwoordde, welnee u herinnert zich toch wel, dat ik daar straks verteld heb van dat storingsgeval in Roodeschool, dat we van het telefoondistrict Groningen de klacht hadden ontvangen, dat de radio-centrale in Roodeschool door een of ander apparaat werd gestoord en dat ik daar een onderzoek heb ingesteld. De storing bleek te worden veroorzaakt door een massage=apparaat en ik heb de bezitters gelast het apparaat storingsvrij te maken en medegedeeld, dat ik terug zou komen, om te controleren, of dat inderdaad geschied was. Welnu, die aanteekening RS op dien datum in Augustus beduidt, dat ik voornemens was dien dag naar Roodeschool te gaan. Ik was evenwel door dienst verhinderd en was daarom van plan later te gaan, u zult nog tweemaal zoo'n promemorie aanteekening RS tegenkomen. Het werd grif geslikt, terwijl de kerel (Haubrock) nota bene een gedrurkte alphabetische lijst van de Nederlandse zendamateurs voor zich had liggen. Je moet maar boffen met zoo'n Sachbearbeiter. Een ding heeft hij God zij dank over het hoofd gezien, op dem omslag van de agenda had ik een heele boel krabbels staan, aanteekeningen, die niets om het lijf hadden en veelal den dienst betroffen. Doch in het linkerbovenhoekje stond zeer ongelukkig geschreven (ik had dat destijds in het donker moeten doen) de naam van Aussems, de radio-commandant van West. Dit heeft hij tot drie maal toe over het hoofd gezien. Het boekje hebben we namelijk drie maal doorgenomen, het laatst nog in Haaren.
Moeilijke oogenblikken heb ik beleefd bij het verhoor door de zogenaamde technici, doch zij maakten een capitale fout, waar ik een gretig gebruik van heb gemaakt. Een van die lui strak vloeiend Nederlandsch en hij begon ongeveer als volgt: "Wij zijn ook amateurs en wij begrijpen volkomen, wat een sensatie het is, als je daar verbinding krijgt met Engeland. Wij doen ook aan die hobby en wij zouden, als wij in uw plaats waren geweest, het ongetwijfeld ook hebben gedaan. Laten we daarom de zaal sportief opvatten. Wij hebben onze plicht moeten doen en getracht u door peilingen op te sporen. Laten we nu eens de peilingen gaan vergelijken met de werkelijke uitzendplaatsen, we kunnen dan eens vaststellen, hoe groot onze miswijzingen zijn geweest". (Waarschijnlijk was dit Ernst May, maar het is voor het eerst dat ik verneem dat hij vloeiend Nederlands sprak. Het kan echter ook Lt. Heinrich van de OrPo uit Scheveningen zijn geweest.) In dat valletje trapte ik natuurlijk nieten ik herhaalde alleen in de bekende plaatsen in de provincie Groningen, in Amsterdam en vanuit bekende twee perceelen in Den Haag te hebben uitgezonden.
Men kwam toen met mijn statistick op de proppen, waar ik gelukkig eerst van de laatste op had genoteerd, welke de resultaten waren van gehouden uitzendingen, wel stonden, te beginnen met Joure, alle plaatsen onder elkaar, van waaruit uitzendingen zouden plaats vinden.Zij wenschten echter eerst over Den Haag te praten, waar van meerdere plaatsen zou zijn uitgezonden. Ik hield evenwel voet bij stuk, mij waren slechts twee perceelen bekend. Toen zei er een: "U hebt uitgezonden vanuit het perceel Groenmarkt nr. 3". Ik kon dit rustig ontkennen, doch begreep, dat men op het oog had of de woning van "DICK" in de Torenstraat, of het gebouw van de C.J.M.V. aan de Prinsengracht, beide perceelen, hemelbreed niet ver van de Groenmarkt verwijderd en van waaruit ik verscheidenen malen had uitgezonden.
Het Oranje Hotel was, afgezien van den honger, die er geleden werd, het gesnauw en gesar van de SS-bewakers en de miniere gezelligheid van de cel, niet onaangenaam. Je zat er wel streng "Einzelhaft" en je werd nooit gelucht, doch je had een pracht contact met je buren. Toen ik Maandagmiddag in mijn cel werd gestopt, volgde er onmiddellijk van mijn rechterburen een geklop op de muur, eerst reageerde ik er niet op, kende de situatie nog niet, doch toen het geklop zich eenige malen herhaald had, heb ik ook maar eens teruggeklopt. Daarna werd geroepen:"Bent u een nieuweling" en op mijn bevestigd antwoord zei men "Kijk u eens naar de rechterzijde van het tafeltje" (er was een plank aan de muur bevestigd, die voor tafel dienst moest doen). U ziet daar een propje zitten, haal dat er eens uit en nadat ik dat gedaan had kwam een gat van bijna 2 centimeter vrij. Ziezoo werd gezegd, nu kunnen we elkaar spreken en zien. Laten we met het laatste beginnen, gaat u maar eens aan de andere zijde van de cel op uw krukje zitten, dan kunnen we u eens bekijken. Zoo gezegd, zoo gedaan en na eenige minuten werd geroepen, we hebben u alle drie gezien, komt u maar eens met ons kennis maken. Ik me voor het gat opgesteld en jawel hoor, stuk voor stuk kon ik de luitjes uitstekend zien. "Ik ben Berkemeijer uit Den Haag, aangenaam, hier Van Schendel uit Den Haag; dit is Paulussen uit Rotterdam en dit is, de naam is me ontschoten, het was een Duitscher uit Amsterdam". Onmiddellijk werd ik leeggepomt aan nieuws, ik had Zaterdagmorgennog de BBC beluisterd, dus kon ik vrij actueel nieuws vertellen. Het gaatje moest even dichtgestopt en een oogenblik later werd gebruld: "Hallo hier cel 570, hier volgt het laatste officiele nieuws uit Engeland", waarna getrouw het gehoorde werd herhaald. Het was jammer, dat de luitjes "Hier cel 570" erbij hadden gezegd, want dit was gehoord en door een Hollandsche SS-vloerwachter, die natuurlijk niet naliet, dit te rapporteren. Den volgenden morgen kwam dan ook prompt dien ellendeling van een wachtmeester bij de jongens met de mededeeling "Drie dagen kalte Kost", zij werden naar "voren" gehaald, om te verklaren, hoe zij aan dat nieuws waren gekomen en alle drie hebben verklaard, dit bij den kapper te hebben gehoord. Verraad kende men daar niet, ik heb daar meedere malen prachtige staaltjes van meegemaakt. Drie dagen koude kost is een erge straf. Het beteekent, dat men drie dagen lang uitsluitend moest leven op de vier boterhammen, die 's avonds werden verstrekt. Zelfs de koffie, als zijnde een warmgeval, werd 's morgens en 's avonds ingehouden. Wat dit bij den toch al geleden honger beteekent, begrijpt een ieder. Ik heb van deze drie vrienden veel hartelijkheid en ook steun ondervonden. Af en toe werd er eens extra geklopt en zei men, het is zoo stil bij je, zit je soms in de put, vooruit kerel, we zullen maar eens een extra babbeltje houden en dan praten we maar eens over onze vrouwen en kinderen en vertelde ik van mijn verhooren. Hoe naief die Haubrock was, moge onder andere nog uit het volgende blijken. Hij was met mij bezig mijn zak-agenda uit te pluizen, van elk aanteekeningetje moest ik een verklaring geven, in Augustus stuiten we plotseling op de letter RS bij een bepaalde datum. Ik herinnerde mij onmiddellijk, dat die aanteekening RS, met een tusschenruimte van 5 à 6 weken nog tweemaal in mijn boekje voorkwam. Het beteekende, dat ik op dien datum een uitzending naar Engeland zou verzorgen vanuit het huis van Reijns in Den Haag, wiens roepletters als zend-amateur PAØRS waren. "Wat beteekent RS?" Even zat ik, doch gelukkig herinnerde ik mij, dat we kort daarvoren een dienstreis naar Roodeschool hadden besproken, waarvan de reisduur voor mijn declararie in mijn agenda stond aangetekend. Alleen had ik daar de afkoring Rds gebruikt. Ik zei glashard: "RS beteekent Roodeschool". "A zoo, hebt u daar ook al uitgezonden, waarop ik antwoordde, welnee u herinnert zich toch wel, dat ik daar straks verteld heb van dat storingsgeval in Roodeschool, dat we van het telefoondistrict Groningen de klacht hadden ontvangen, dat de radio-centrale in Roodeschool door een of ander apparaat werd gestoord en dat ik daar een onderzoek heb ingesteld. De storing bleek te worden veroorzaakt door een massage=apparaat en ik heb de bezitters gelast het apparaat storingsvrij te maken en medegedeeld, dat ik terug zou komen, om te controleren, of dat inderdaad geschied was. Welnu, die aanteekening RS op dien datum in Augustus beduidt, dat ik voornemens was dien dag naar Roodeschool te gaan. Ik was evenwel door dienst verhinderd en was daarom van plan later te gaan, u zult nog tweemaal zoo'n promemorie aanteekening RS tegenkomen. Het werd grif geslikt, terwijl de kerel (Haubrock) nota bene een gedrurkte alphabetische lijst van de Nederlandse zendamateurs voor zich had liggen. Je moet maar boffen met zoo'n Sachbearbeiter. Een ding heeft hij God zij dank over het hoofd gezien, op dem omslag van de agenda had ik een heele boel krabbels staan, aanteekeningen, die niets om het lijf hadden en veelal den dienst betroffen. Doch in het linkerbovenhoekje stond zeer ongelukkig geschreven (ik had dat destijds in het donker moeten doen) de naam van Aussems, de radio-commandant van West. Dit heeft hij tot drie maal toe over het hoofd gezien. Het boekje hebben we namelijk drie maal doorgenomen, het laatst nog in Haaren.
Moeilijke oogenblikken heb ik beleefd bij het verhoor door de zogenaamde technici, doch zij maakten een capitale fout, waar ik een gretig gebruik van heb gemaakt. Een van die lui strak vloeiend Nederlandsch en hij begon ongeveer als volgt: "Wij zijn ook amateurs en wij begrijpen volkomen, wat een sensatie het is, als je daar verbinding krijgt met Engeland. Wij doen ook aan die hobby en wij zouden, als wij in uw plaats waren geweest, het ongetwijfeld ook hebben gedaan. Laten we daarom de zaal sportief opvatten. Wij hebben onze plicht moeten doen en getracht u door peilingen op te sporen. Laten we nu eens de peilingen gaan vergelijken met de werkelijke uitzendplaatsen, we kunnen dan eens vaststellen, hoe groot onze miswijzingen zijn geweest". (Waarschijnlijk was dit Ernst May, maar het is voor het eerst dat ik verneem dat hij vloeiend Nederlands sprak. Het kan echter ook Lt. Heinrich van de OrPo uit Scheveningen zijn geweest.) In dat valletje trapte ik natuurlijk nieten ik herhaalde alleen in de bekende plaatsen in de provincie Groningen, in Amsterdam en vanuit bekende twee perceelen in Den Haag te hebben uitgezonden.
Men kwam toen met mijn statistick op de proppen, waar ik gelukkig eerst van de laatste op had genoteerd, welke de resultaten waren van gehouden uitzendingen, wel stonden, te beginnen met Joure, alle plaatsen onder elkaar, van waaruit uitzendingen zouden plaats vinden.Zij wenschten echter eerst over Den Haag te praten, waar van meerdere plaatsen zou zijn uitgezonden. Ik hield evenwel voet bij stuk, mij waren slechts twee perceelen bekend. Toen zei er een: "U hebt uitgezonden vanuit het perceel Groenmarkt nr. 3". Ik kon dit rustig ontkennen, doch begreep, dat men op het oog had of de woning van "DICK" in de Torenstraat, of het gebouw van de C.J.M.V. aan de Prinsengracht, beide perceelen, hemelbreed niet ver van de Groenmarkt verwijderd en van waaruit ik verscheidenen malen had uitgezonden.
CJMV gebouw, links.met balkon.
Gerard "Dick" Reijns.
Ik betoogde daarop: " Dan heeft "KAREL" vanuit Den Haag gezonden, hij had nog eenige marconisten tot zijn beschikking en kreeg van mij zoo noodig de vereischte kristallen". Toen werd de capitale fout gemaakt. een van de technici zei: "Het is heel goed moelijk, dat "Karel" heeft uitgezonden, herinneren jullie niet, dat we nog tegen elkaar hebben gezegd, dat is niet het vlotte seinen, dat we gewoon zijn, er werd nog al stuntelig met vele vergissingen geseind". Dit klopt inderdaad, ik had "DICK", die indien zulke later noodig mocht zijn, mijn werkzaamheden zou overnemen, op zijn verzoek toegestaan, eens een uitzending te verzorgen. En door onvoldoende routine, en doordat zijn zenuwen hem nog al parten speelden, verliep een en ander niet erg vlot. Later, door gestadig oefenen, is "DICK" een prima seiner geworden.
Van de gemaakte fout is dankbaar gebruik gemaakt. Niet alleen was ik van Den Haag, doch viel, toen men mijn statistiek ging afwerken, bij al die plaatsen, van waaruit werd uitgezonden, behalve dan de provincie Groningen, op "KAREL" terug. Ik vertelde, dat ik eerst sedert eenige weken naar Amsterdam was uitgeweken, dat het de bedoeling was, dat ik het geheele Engelandverkeer zou gaan verzorgen, doch door mijn arrestatie daarvoor geen kans meer had gekregen. Ik had mij steeds moeten beperken tot de provincie Groningen, een paar maal in Den Haag en tenslotte in Amsterdam. "KAREL" (Jan Thijssen) had steeds het verkeer vanuit de andere plaatsen in het land doen verzorgen. Ik verstrekte voor dat doel de kristallen en de telegrammen. In verband met het feit, dat het geheele verkeer in mijn handen zou worden gelegd, was ik begonnen met het aanleggen van een statistiek, die, zooals de heeren zien, dan ook nog slechts voor enkele plaatsen is ingevuld, de gegevens, die daarop voorkomen heb ik van "KAREL" ontvangen. Slechts "KAREL" zou u dus daarover kunnen inlichten. Men heeft dat geslikt en een groot aantal personen werd een arrestatie bespaard. Hoe ver het combinatievermogen van de heeren ging, moge blijken uit het navolgende; boven aan die statistiek stond "Joure"; men had bij mijn stukken een staatje gevonden, waarop mijn uitgaven stondenvermeld, zooals reis- en verblijfkosten en andere noodzakelijke betalingen en in dat staatje stond onder meer "reiskosten naar Joure 2 personen zooveel". Het noodzakelijke verband ontging de heeren echter, men aanvaardde grif, dat ik nooit in Joure had uitgezonden.
Een moeilijk oogenblik was het, toen mijn ontvanger aan de beurt kwam. Ik had deze HRO met medeweten van mijn chef van kantoor meegenomen. Ik begon te zeggen, toen men mij vroeg, "Van wien is die ontvanger"? "Hij is van mij". "Van wien hebt u die gekocht"? "Weet ik niet meer". "Volkomen uitgesloten van een ontvanger, die 5 à 600 gulden heeft gekost, weet men drommels goed, waar die gekocht is". Ik hield nog even vol met ontkennen, tot een van de technici opmerkte: "Dat zoeken we wel uit, er staan nummers op het apparaat". Het werd nu penibel. Er waren destijds door het radio-laberatorium een aantal HRO ontvangers in Amerika besteld, die onder meer bestemd waren voor den radio-controledienst en de onder dien dienst resorteerende luisterposten. Bij de PTT was natuurlijk een lijst aanwezig, waarop de nummers waren vastgelegd met het dienstonderdeel waar heen de toestellen waren verzonden. Het was dus een koud kunstje uit te vinden, dat het toestel van de radiocontroledienst kwam. Terecht vreesde ik moeilijkheden voor mijn chef en misschien voor mijn collega's, al wisten de laatsten niets van mijn werkzaamheden af.Gelukkig vond ik een oplossing: "Ik schaam me het te moeten zeggen, ik heb de ontvanger op kantoor gestolen". Uitgesloten zei men, een dergelijke ontvanger kan men niet, zonder dat het bemerkt wordt, van kantoor meenemen.
"Toch is het zoo, mijn vrouw had vorige winter eens een groot gebrek aan brandhout. Ik herinnerde me, dat er in den kelder van den radio-controledienst een aantal leege kisten stonden en ik ging op een avond naar kantoor om een der kisten in elkaar te slaanen mee naar huis te nemen. Ik ondekte daarbij, dat in een der kisten een complete HRO zat. Dit was heel goed mogelijk, omdat al de luisterposten in het land hun ontvanger hadden moeten opzenden, die door een bepaalde Duitsche instantie zijn weggehaald. Vermoedelijk hebben zij deze ontvanger over het hoofd gezien. Ik was natuurlijk wel in het bezit van een kortegolf ontvanger, doch een HRO was stukken beter. Ik heb hem dus gestolen".
Van de gemaakte fout is dankbaar gebruik gemaakt. Niet alleen was ik van Den Haag, doch viel, toen men mijn statistiek ging afwerken, bij al die plaatsen, van waaruit werd uitgezonden, behalve dan de provincie Groningen, op "KAREL" terug. Ik vertelde, dat ik eerst sedert eenige weken naar Amsterdam was uitgeweken, dat het de bedoeling was, dat ik het geheele Engelandverkeer zou gaan verzorgen, doch door mijn arrestatie daarvoor geen kans meer had gekregen. Ik had mij steeds moeten beperken tot de provincie Groningen, een paar maal in Den Haag en tenslotte in Amsterdam. "KAREL" (Jan Thijssen) had steeds het verkeer vanuit de andere plaatsen in het land doen verzorgen. Ik verstrekte voor dat doel de kristallen en de telegrammen. In verband met het feit, dat het geheele verkeer in mijn handen zou worden gelegd, was ik begonnen met het aanleggen van een statistiek, die, zooals de heeren zien, dan ook nog slechts voor enkele plaatsen is ingevuld, de gegevens, die daarop voorkomen heb ik van "KAREL" ontvangen. Slechts "KAREL" zou u dus daarover kunnen inlichten. Men heeft dat geslikt en een groot aantal personen werd een arrestatie bespaard. Hoe ver het combinatievermogen van de heeren ging, moge blijken uit het navolgende; boven aan die statistiek stond "Joure"; men had bij mijn stukken een staatje gevonden, waarop mijn uitgaven stondenvermeld, zooals reis- en verblijfkosten en andere noodzakelijke betalingen en in dat staatje stond onder meer "reiskosten naar Joure 2 personen zooveel". Het noodzakelijke verband ontging de heeren echter, men aanvaardde grif, dat ik nooit in Joure had uitgezonden.
Een moeilijk oogenblik was het, toen mijn ontvanger aan de beurt kwam. Ik had deze HRO met medeweten van mijn chef van kantoor meegenomen. Ik begon te zeggen, toen men mij vroeg, "Van wien is die ontvanger"? "Hij is van mij". "Van wien hebt u die gekocht"? "Weet ik niet meer". "Volkomen uitgesloten van een ontvanger, die 5 à 600 gulden heeft gekost, weet men drommels goed, waar die gekocht is". Ik hield nog even vol met ontkennen, tot een van de technici opmerkte: "Dat zoeken we wel uit, er staan nummers op het apparaat". Het werd nu penibel. Er waren destijds door het radio-laberatorium een aantal HRO ontvangers in Amerika besteld, die onder meer bestemd waren voor den radio-controledienst en de onder dien dienst resorteerende luisterposten. Bij de PTT was natuurlijk een lijst aanwezig, waarop de nummers waren vastgelegd met het dienstonderdeel waar heen de toestellen waren verzonden. Het was dus een koud kunstje uit te vinden, dat het toestel van de radiocontroledienst kwam. Terecht vreesde ik moeilijkheden voor mijn chef en misschien voor mijn collega's, al wisten de laatsten niets van mijn werkzaamheden af.Gelukkig vond ik een oplossing: "Ik schaam me het te moeten zeggen, ik heb de ontvanger op kantoor gestolen". Uitgesloten zei men, een dergelijke ontvanger kan men niet, zonder dat het bemerkt wordt, van kantoor meenemen.
"Toch is het zoo, mijn vrouw had vorige winter eens een groot gebrek aan brandhout. Ik herinnerde me, dat er in den kelder van den radio-controledienst een aantal leege kisten stonden en ik ging op een avond naar kantoor om een der kisten in elkaar te slaanen mee naar huis te nemen. Ik ondekte daarbij, dat in een der kisten een complete HRO zat. Dit was heel goed mogelijk, omdat al de luisterposten in het land hun ontvanger hadden moeten opzenden, die door een bepaalde Duitsche instantie zijn weggehaald. Vermoedelijk hebben zij deze ontvanger over het hoofd gezien. Ik was natuurlijk wel in het bezit van een kortegolf ontvanger, doch een HRO was stukken beter. Ik heb hem dus gestolen".
Drie HRO ontvangers in Bletchley Park.
Ofschoon men bij latere verhooren nog wel heeft gepoogd, mij te laten verklaren, dat mijn chef wel van het een en ander af wist, of minstens een oogje dicht deed en mij voor mijn reizen vrij gaf, het mocht hen niet gelukken. "Vraagt u maar na bij de PTT en dan zal het u blijken, dat ik voor vier van die reizen al mijn regelentair verlof heb gebruikt". Ik vergat er natuurlijk bij te zeggen, dat ik bijvoorbeeld een dag verlof nam en met toestemming van mijn chef er drie weg bleef. Gelukkig heeft noch mijn chef, noch een der collega's moeilijkheden ondervonden. Zeldzame naievelingen.
Ik heb de nacht na het verhoor door die technici niet kunnen slapen. Dat geval "Groenmarkt 3" zinde mij niets. Een blik op de kaartvan Den Haag en men moest bemerken, dat de Torenstraat daar practisch op uit kwam, een blik op de amateurlijst en zij vonden daar RS (Reijns). Hoe moest ik "DICK" waarschuwen, dat zij in de buurt zochten en dat hij een poosje moest verdwijnen. En gelukkig vond ik de oplossing. Ik herinnerde mij, dat in een van de orgels in het gebouw van de CJMV een niet geheel compleet zendertje stond en ik besloot dit, althans voorlopig, brok materiaal op te offeren, en zoo mogelijk "DICK" redden. Ik moest evenwel voorzichtig zijn. Ik kende de zwakke zijde van Haubrock wel, maar moest oppassen, dat hij geen argwaan kreeg. Het risico aan de zaak verbonden moest ik maar op den koop toe nemen. Ik werd 's morgens opgehaald om in een van de kamertjes van het Oranje Hotel te worden verhoord. Ik begon direct: "Mijnheer Haubrock ik heb u een voorstel te doen, ik weet vermoedelijk in Den Haag nog een zendertje te zitten. Het kan naar mijn weten bij drie adressen zijn en is daar door Karel neegezet. Ik wil niet, dat er nog meerdereslachtoffers vallen en wil daarom het geval, indien het daar nog aanwezig is, aan u doen overgeven. Ik stel daarbij echter twee voorwaarden, de eertste is, dat, aangezien de betrokkenen (ik herinner me, dat een van die adressen twee oude dames zijn!) absoluut van niets af weten, Karel zette daar in den regel eenvoudig een pakje neer dat u onder geen beding kennis krijgt van die adressen, onschuldigen zouden anders vallen en de tweede voorwaarde is, dat u vanavond mijn vrouw hier laat komen en aan haar schriftelijk door mij laat opgevenaan welke adressen zij moet informeeren. Alleen op die voorwaarde ben ik daartoe bereid". Hij trapte er in: "Ik zal even met mijn chef (Schreieder) overleggenen", belde het Binnenhof op en vertelde wat ik hem had voorgesteld. Men ging accoord en mijn vrouw werd opgebeld en medegedeeld, dat zij 's avonds mocht komen. Zelfs mijn zoon mocht meekomen en zij moesten wat eten en wat te rooken mede brengen.'s Avonds werd mijn pantalon gehaald en kreeg die opgeperstterug. Ik werd geschoren en mijn haar geknipt; de buitenwereld moest weten, hoe uitstekend je daar verzorgd werd. (Dat ik in het begin met een baard van drie weken had geloopen, ging niemand aan) Om 7 uur werd ik uit mijn cel gehaald en naar een keurig gemeubileerde kamer gebracht. Clubfauteils, een bank en perzen op den grond. Daar ontmoette ik mijn vrouw en mijn zoon. Hoe wij ons eerst gevoelden, kan een ieder begrijpen. Ik wilde natuurlijk eerst zorgen, dat mijn vrouw en zoon werden veilig gesteld en ik zei tot mijn vrouw "Je begrijpt van zelf niet, waarom ik gevangen ben genomen, welnu ik zal het je maar zeggen, ik heb met Engeland gewerkt, zij hebben mij gepakt, ze hebben mijn zender, mijn telegrammen, alles. het is dus afgeloopen met mij, doch wees niet boos, dat ik er nooit met jullie over gesproken heb, ik mocht dat niet doen". Mijn vrouw snapte mij direct en deed heel verbaasd. Zij had dit nooit kunnen denken, dat ik zulk werk deed. Na een heele tijd babbelen, in dit geval keek Haubrock blijkbaar niet op een uurtje, moest ik wel tot de zaak komen en vertelde mijn vrouw, dat er in Den Haag nog een zendertje stond; dat ik niet wilde hebben, dat er nog meerdere slachtoffers, door te gaan spelen met dat ding, zouden vallen en dat zij dat dus op moest halen. Moeilijk werd het, toen mijn vrouw verontwaardigd antwoordde: "Ik pleeg geen verraad, ik doe het niet". En ik moest al mijn overredingskracht aanwenden, om haar tenslotte te kunnen overhalen het te doen. "Goed, ik zal het doen, doch mits meneer Haubrock zijn erewoord geeft, dat hij mij niet laat volgen, ofschoon ik zelf ook wel maatregelen zal nemen". Haubrock gaf zijn woord als officier, ik kreeg een stukje papier en een potlood en terwijl Haubrock een meter of drie van me af zat, schreek ik ongeveer het volgende: "Wil, zoo mogelijk nog hedenavond RS waarschuwen, dat peilingen zijn richting uit wijzen, laat hij voorlopig onderduiken, vraag hem het apparaatje uit orgel". "U schrijft nogal veel" zei Haubrock, waarop ik antwoordde: "Het zijn drie adressen en ik moet zoo volledig mogelijk zijn". Nu kwam het groote risico, Zou Haubrock het briefje afnemen? Het gebeurde Goddank niet. Ik nam afscheid van mijn vrouw en zoontot den volgenden avond, de wacht liet hen uit de poort, Haubrock ging naar binnen met mij, de opzet was geslaagd. Ondanks dat het reeds bij tienen was, heeft mijn vrouw dienzelfden avond "DICK" nog gewaarschuwd; "DICK" heeft onmiddellijk het zendertje opgehaald en is daarna enige weken verdwenen. Ik heb bij mijn terugkeer gehoord, dat het onderduiken niet noodig is geweest, zij zijn nooit in de Torenstraat geweest, ik had de heeren voor snuggerder aangezien, dan zij in werkelijkheid waren. Den volgenden avond weer eenige uren bezoek, Haubrock was dolgelukkigmet het incomplete zendertje. Hij had alweer een trophee er bij. Vanzelfsprekend had in mijn buren naast mij ingelicht over het tweede bezoek van mijn vrouw en onmiddellijk werden er briefjes voor hun respectievelijke vrouwen geschreven, die door het bekende gaatje werden toegestuurd, Ik had, met correspondentie van mezelf, een zakdoek vol. Mijn vrouw had een paar pannekoeken meegenomen, waarvan ik er een paar mocht opeten, ik had vette vingers, de tasch van mijn vrouw stond naast me en ik vroeg haar of ik even haar zakdoek mocht gebruiken. Natuurlijk heb ik daarna met haar zakdoek, ook de mijn e met de briefjes in haar tasch gegooid. Bij dit bezoek slaagde ik er ook in mijn zoon een aansteker afhandig te maken, we konden dus 's avonds in de cel rooken. Eenige weken later werd bij een grondige visitatie van mijn cel, de aansteker werd gevonden en mij natuurlijk afgenomen. De sigaretten, die ik boven op de verwarmingsbuis had verstopt werden niet gevonden.
Na bijna 7 weken Oranje Hotel, werd ik nog vrij onverwachts met "FRED" (Tijdgat) naar Haaren gebracht, waar we op de zwaarste afdeeling werden ondergebracht. Niet alleen Einzelhaft, doch ook de cellen aan beide zijden onbezet, zoodat elk contact onmogelijk was. In die cel 29 heb ik twee en een halve week gezeten en ben in dien tijd een paar maal op onderdeelen verhoord. Op 3 november (1943) was mijn eenzaamheid afgeloopen en kreeg ik als celgenoot mijn vriend Meindert, Dr. Brouwer uit Bilthoven (van de AC zender, die ook voor de OD berichten verzond), waar ik pratisch tot aan onze bevrijding mee samen heb gezeten. Een beste kameraad, waarmede ik veel lief en leed heb gedeeld. We werden naar een andere afdeeling op de 2e verdieping gebracht en kregen onderdak in cel 106. Het heeft nog meer dan twee weken moeten duren, voor we voor het eerst na bijna 12 weken weer eens in de buitenlucht waren. Het eten was ontoereikend, doch dankzij het Roode Kruis, die wekelijks een zakje met boterhammen zond en ook 's Zondags versnaperingen en later ook rookgerij liet uitdeelen, kwamen we er wel, al bleef er steeds honger bestaan. Het Roode Kruis heeft ontzettend veel goed gedaan, we kunnen dat niet genoeg waardeeren en niet genoeg dankbaar zijn. Jammer was, dat op onze afdeeling de SS-wachtmeesters en die van de Groene Politie stalen als de raven en zooals we later van de vloerwachters hoorden, heele pakketten naar Duitschland zonden. Doch daar kon het Roode Kruis niets aan doen.
Vele verhooren waren gewijd geworden aan den Chef van den O.D. en den H.C.O, al ging de grootste interesse van de heeren uit naar den eersten. Den Hoofd Code Officier had ook wel hun belangstelling en dien wilden ze natuurlijk ook wel hebben, doch hoofdzakelijk om hem via den Chef Staf in handen te krijgen. Met den Chef van den O.D. was het al heel eenvoudig, deze hooge functionaris was mij volkomen onbekend en ik had trouwens nooit pogingen gedaan om achter zijn identiteit te komen.
Met de HCO lag de zaak eenigszins anders. Met hem had ik verschillende besprekingen gehad, zoowel bij mij thuis, als in zijn woning in Amsterdam. Ik kon niet ontkennen den HCO nooit te hebben ontmoet, want bij mijn stukken was een briefje van hem, dat begon met "In aansluiting op onze beide laatste besprekingen met u enz". Doch dit was niet zoo moeilijk op te lossen, want ik volstond met te zeggen "Den HCO heb ik inderdaad eenige malen gesproken, doch we ontmoetten elkaar steeds in de 1e klasse wachtkamer van het Centraal Station in Amsterdam". En de persoonsbeschrijving, welke ik tenslotte van hem moest geven, klopte heusch niet met de ware gedaante van den nogal gezetten resident. Eens werd ik in Haaren bij Haubrock ontboden, die mij op den man af vroeg: "Was Oom Berend niet de Chef van den Staf"? Ik ontkende, Oom Berend zat alleen in de kopgroep radio van den O.D. Hij vroeg me nog eens nadrukkelijk: "Was hij dus werkelijk de Chef van den O.D. niet" en toen ik bleef ontkennen, liet hij zich ontvallen: "Oom Berend war eingesperrt". "War eingestelt" was mijn verwonderde vraag, hij is dus weer vrij? "Meer kan ik u niet zeggen", "Er war eingesperrt". Het was voor mij een duister iets, dat geval "Oom Berend" en ik hoop nog eens de ware toedracht van deze zaak te hooren. Tot slot werd ik in Haaren nog eens een week lang door een assistent van Haubrock een zekere Schumacher ondervraagd over de bijlagen, doch moeilijkheden heeft dat verhoor niet opgeleverd. Nieuwe gezichtspunten kwamen niet naar voren.
Al was het in Haaren absoluut onmogelijk iets van je buren te zien, -elke cel werd namelijk op onze afdeeling apart gelucht- toch hebben wij van Kerstmis (1943) tot aan mijn vertrek in begin Juni (1944) contact gehad met een groot aantal "medebewoners". We ontdekten plotseling, dat de waterleiding af en toe een geluid maakte, alsof er met morse werd geseind. Direct nam ik proeven, eerst lieten we de straal loopen en onderbraken we bij de kraan met onze vinger, doch dit gaf geen behoorlijke resultaten. We ondekten het plotseling. Wanneer je de kraan opende in het rythme van de morseteekens.dan kon je op eenige afstand het geseinde gewoon op het gehoor nemen (beluisteren en omzetten naar letters). Charles Tijdgat, die twee cellen van ons af zat, had het geval ook in de gaten en al spoedig hadden we pracht van een draadlooze verbinding. Het aantal stations breidde zich snel uit. Onze vriend naast ons kwan in de "lucht", evenals onze overbuurman. Ook lange afstandsverbindingen werden gemaakt, zoo met Gehrels uit Eindhoven, die op de 1e verdieping was ondergebracht en daar een behoorlijk aantal cellen van ons verwijderdwas. Urenlang hebben we aan de kraan doorgebracht, nieuwsberichten kwamen door, of werden door ons verzonden. Zoo kwam ik op een bepaalden dag ook in contact via de kraan met onze O.D. vrienden "HEIN" (Op de Velde, Zaandam) en "JOOP", die in Amsterdam op heterdaad waren gepakt. Iederen avond werd je cel grondig door SS en Groene Politie onderzocht, nauwkeurig werden de muren afgetast, of er soms gaatjes gemaakt waren, om contact te krijgen met je buren, doch dat "kraanfanfare" hebben ze nooit ontdekt.
Het leven werd in Haaren zelfs heel dragelijk, toen we na een half jaar zitten iedere drie weken mochten schrijven en elke 14 dagen een pakje van huis mochten ontvangen. Dank aan allen, die mild gegeven hebben, maar vooral aan mijn vrouw, die geen moeite te groot achtte en ondanks de heerschende schaarschste aan alles, zorg heeft gedragen, dat ieder 14 dagen een pakje arriveerde, dat werkelijk "af" was. We zaten volop in onze tabak en wat dat beteekent weet slechts degenen, die in dezelfde omstandigheden als wij hebben verkeerd. Op 3 Maart (1944) kreeg ik bezoek van mijn vrouw, al mochten we elkaar slechts een kwartier zien, het gaf moed voor weken. Dienzelfden dag werden we overgeplaatst naar cel 108 en kwamen we bij onze "FRED" (Tijdgat) te zitten. Een maand later werd, wegens plaatsgebrek, zelfs een vierde man bij ons geplaatst, namelijk Loetje Franssen uit Dordrecht, een fijne boy, nog bijna een kind, nauwelijks 20 jaar. De "bridge-club" was voltallig. Vreeselijk vind ik het voor zijn ouders, dat ook deze jongen, nog zoo jong, is moeten vallen. In Maart 1945, een maand voor de bevrijding, is hij in Hameln gestorven door totale verzwakking. Hij was een gelovige jongenen dat zal hem ongetwijfeld in zijn laatste oogenblikken kracht en vertrouwen hebben gegeven.
6 juni 1944, groote opgewondenheid in alle cellen. Langs de verwarmingsbuizen kwam het bijna niet te geloven bericht, dat de zoo lang verwachte invasie had plaats gevonden. Onze zender, de kraan, stond geen oogenblik stil. Eindelijk was het dan zoo ver. Zouden onze gebeden zijn verhoord, want bidden leert men in de gevangenis, zou er toch nog een kansje zijn om gered te worden? Hoevele malen hadden we niet tegen elkaar gezegd: "Wanneer komen ze nou" en nu waren zij dan gekomen, al was het nog ver weg in Frankrijk. Zouden meerdere invasies plaats vinden, ook in Nederland en hoe zouden ze hier doorstoten? Alle mogelijk veronderstellingen werden geuit, hooge militairen, mannen van de Engelschen geheimen dienst en nog onervaren jongens, allen gaven hun meening, de één al hoopvoller dan de ander. Doch den volgenden morgen daalde de barometer met sprongen. Om een uur of negen bezoek van den een of anderen stuk Führer van de SS. "Van Schendel, Tijdgat en Brouwer fertig machen, Sie gehen auf Transport". Dag invasie. We gingen met ons zessen, twee aan twee geboeid. Waarheen wist natuurlijk geen der SS-ers, de begeleidende bewakers overtroffen het aantal slachtoffers belangrijk. Eerst in een vrachtwagen naar Vught en daar in den trein. In Utrecht was het uitstappen en de lange tocht naar het Huis van Bewaring in de Gansstraat ving aan. Aan elkaar geboeid, in de andere hand je koffer en overige bagage, overnemen in je andere hand was vanzelf onmogelijk. Bovendien, terwijl het een vrij warme dag was, je dikke winterjas aan. Een tocht om nooit te vergeten.
We kwamen in de Kriegswehrmachtgefängnis, het begin van het einde. Zooals de badmeester, de eenige Hollander, een prachtkerel, mij zeide, voor de luitjes geldt hier het bekende:"Wie hier binnenkomt, laat alle hoop varen". Wat deze man voor de slachtoffers heeft gedaan, grenst aan het ongelooflijke. Voor mij en mijn vrienden heeft hij onmiddellijk de resp. vrouwen ingelicht. Hij liet mij tabak houden, om in mijn cel te kunnen rooken, al moest dat laatste 's nachts of in de late avond geschieden. Ik kreeg elke week bij het baden een tiental lucifers, een weelde, die een niet-gevangene nooit kan beseffen. Mijn grootsten een eeuwigen dank heeft hij verdiend, met wat hij voor mij als Katholiek heeft gedaan. Hijzelf was eveneens Katholiek. Toen hij hoorde, dat ook ik wel ter dood zou worden veroordeeld, heeft hij viermaal een gewijde H.Hostie voor mij naar binnen gesmokkeld en daaraan dank ik de groote rust en volkomen overgave in de dagen na mijn doodvonnis.
Ik kwam in cel 32, de eerste dagen alleen, daarna met Bram Sluiter, een loods uit Maassluis, die in Den Bosch ter dood was veroordeeld, doch gelukkig later gratie kreeg en tot 5 jaat tuchthuis werd veroordeeld. Een zeldzame prachtkerel, met wien ik de moeilijkste doch ook de mooiste dagen van mijn leven heb mogen doorbrengen. Bram is Goddank terug en we hebben elkaar reeds de hand mogen drukken.
28 Juni 1944, de rechtzitting. Was ontzettend benieuwd, of er ondertusschen nog meerdere vrienden zouden zijn gearresteerd. Maar gelukkig is het bij zes gebleven, In de volgorde "Van Schendel-Tijdgat-Beenen-Graafhuis-Bolhuis en Veldstra" werden we in de zaal opgesteld. Een groene tafel, waarachter een hoog officier als president, aan beide zijden van hem een militaire rechter, aan de zijkant van de tafel een nijdas van een officier van justitie. Achter hen een borstbeeld van mijn vriend Hitler. Aan een tafel ter rechterzijde de tolk, natuurlijk ook keurig in uniform, plus twee heeren in burger, die zich later ontpopten las de advocaten. Aan de andere zijde van de zaal een tafel met een tweetal jonge dames, die zich al van te voren zaten te verlustigen in een aantal doodvonnissen, dat ongetwijfeld zou volgen. Achter ons de Sacharbeiter Haubrock. Het geheel werd opgeluisterd door een aantal bewakers, leden van de Feldgendarmerie. Na de kennismaking, die bestond in het brengen van de Hiltergroet door den president, moesten de anderen vertrekken en nam mijn verhoor een aanvang. Jonge, jonge, wat een dossier. Er werd mij gevraagd, wat ik wilde, moest het geheele dossier van A tot Z worden behandeld, of wilde ik zelf een verhaaltje doen, of wilde ik volstaan met te antwoorden op vragen van den president. Ik koos het laatste, het eerste duurde me veel en veel te lang en in een verhaaltje kon je nog wel eens een onvoorzichtige uitlating doen. De eerste ronde duurde een uur of twee. Ik bekende natuurlijk rustig wat ik gedaan had en van zelf kende ik ook nu al de medewerkers slechts bij hun schuilnaam. EEn greep in het dossier:" Hebt u via Zweden aan Engeland gevraagd of bepaalde rantsoenbonnen konden worden nagemaakt"? "Hebt u verzocht voor Radio Oranje een bepaalde slagzin te willen uitspreken"? (Deze zaak was zoo: er was dringend behoefte aan levensmiddelenbescheiden, met medeweten van den Chef Staf was daarom voor de ondergedokenen en medewerkers van den O.D, die onafgebroken op reis moesten, eenige rantsoenbonnen naar Engeland gezonden, met de vraag, of deze bonnen zouden kunnen worden nagemaakt. Aan mijn vrouw komt de eer toe, de beide slagzinnen te hebben ontworpen. Kon Engeland de bonnen namaken, dan moest de slagzin: "Eet wat gaar is" worden uitgesproken. Kon men het niet, dan de zin "Haal de buikriem wat vaster aan". Er kwam de zin "Eet wat gaar is" en onmiddellijk volgde de telegrafische bestelling van den Chef Staf (Six) aan Engeland: Zooveel duizend rantsoenbonnen, boter, zooveel duizend vleesch, zooveel duizend brood, enz, enz). Ik bekende het verzoek via Zweden aan Engeland te hebben gedaan. "En u hebt ook het antwoord gehoord en wat was dat"? "Eet wat gaar is". Hevig dispuut achter de groene tafel. Het bestond niet dat er naar Radio Oranje kon worden geluisterd, de Engelsche zenders werden zoo gestoord, dat luisteren onmogelijk was, waarop ik maar steeds, tot groote verbazing van de heeren herhaalde "Wij luisteren steeds naar Engeland en het gaat prima" Aan mijn zondenregister werd toen nog toegevoegd, het in gevaar brengen van de voedselpositie in Nederland en het luisteren naar de verboden zenders.
Ik mocht op den gang gaan zitten. Tijdgat kreeg zijn beurt. Een mijnheer in burger nam mij mede naar een andere kamer en vertelde mij: "Ik ben uw advocaat; u begrijpt het natuurlijk, u bent reddeloos verloren. Ik moet iets zeggen, dat is mijn plicht, doch zin heeft het absoluut niet. Steekt u maar een sigaret van me op". De Duitsche verdediging. Ik werd nog eenige malen binnen geroepen, gedurende het verhoor van Beenen en Graafhuis. Het was van den eersten bekend, dat hij wel eens voor mij een bericht van Engeland had genomen (hoe dat bekend was, is me nog altijd raadsel) en Beenen, die natuurlijk voor zijn leven vocht, verklaarde niet te weten, dat dat bericht uit Engeland kwam en meende dat het een proefuitzending van den radiocontroledienst was, omdat ik het hem had verzocht. Ik deelde mede, dat Beenen een van onze jongste medewerkers was en wij hem natuurlijk nog niet van alles op de hoogte hadden gebracht. Graafhuis die in Amersfoort al onze besprekingen als Radio-commandant had medegemaakt, werd, behalve zijn arbeid voor het binnenlandsche net, verweten van de verbinding op Engeland kennis te hebben. Graafhuis ontkende vanzelfsprekend en ik verklaarde dat de besprekingen bij "JOHAN" (Engel) altijd zoodanig waren, dat de groepjes, die bij een bepaald onderdeel van de kopgroep radio behoorden, afzonderlijk hun aangelegenheden met elkaar bespraken. Dat Graafhuis dus niets van de verbinding op Engeland af wist, is niet alleen mogelijk, maar ook begrijpelijk. Daarna het requisitoir van mijnheer den officier. Het kwam in het kort hierop neer, dat in geheel Nederland niet zoo'n schurk rondliep als Van Schendel. Hij was één van de grootste spionnen en zijn familie moest tot in lengte van dagen aan den lijve ondervinden, dat zij een spion in hun midden hadden gehad. Daarom eischte hij den doodstraf, dat sprak van zelf, doch bovendien moesten alle eigendommen van mij in beslag worden genomen. Het zelfde pak slaag kreeg Charles Tijdgat. Ook hij kreeg doodstraf en in beslagname van zijn eigendommen. Harry Beenen doodstraf, had berichten van Engeland genomen (ontvangen). Graafhuis en Bolhuis elk 12 jaar en Veldstra 8 jaar tuchthuis. We mochten, na het uitspreken van deze eischen, nog allemaal wat zeggen en ik had nog een allergezelligst debatje met dien bulderhond van een officier, die ons militaire spionage wilde aanwrijven, het bericht van aankomst van de negatieven 101 uit het dossier had gelicht. Ik kon hem heerlijk aantoonen, dat zijn voorbeeld kant noch wal raakte en dat het hier betrof de negatieven van CODE 101. Na een half uurtje op de gang, de rechtbank ging in beraad. Uitspraak: Van Schendel en Tijdgat den doodstraf, Harry Beenen 15 jaar, Graafhuis en Bolhuis elk 12 jaar en Veldstra 10 jaar tuchthuis. Ik werd nog even voorgeroepen, de president had verzuimd te vragen, waarom ik dat werk had gedaan. "Omdat ik als Nederlander verplicht was dat werk voor mijn land te doen".
Mijn eenigste gunst die ik vroeg, of ik voor de voltrekking van den doodstraf nog afscheid zou mogen nemen van mijn vrouw en kinderen werd afgewezen; huilende vrouwen en kinderen hadden zij genoeg bij zich gehad. Ik kon een verzoek om gratie indienen, moest binnen 14 dagen in het bezit van de Duitsche autoriteiten zijn. Een pracht gebaar, want de brief, die ik den volgenden dag aan mijn vrouw schreef en waarin ik haar meldde, dat ik ter dood was veroordeeld en dat zij gratie verzoeken mocht inzenden, kwam 16 dagen later eerst in haar bezit. Wel vernam ik nog, dat de voltrekking van het vonnis in den regel tusschen de 4 en 6 weken na de rechtzitting wordt voltrokken. Het was dus maar afwachten en Bram (Sluiter) kan getuigen, dat we nooit in de put hebben gezeten en het inderdaad de mooiste dagen van ons leven van ons leven zijn geworden. Hoorde nog van Harry Beenen, dat hij eens aan Haubrock had gevraagd, of Van Schendel en Tijdgat nog een klein kansje hadden, Zijn antwoord luidde: "Er is geen macht in de wereld die hen nog kan redden". Onbewust had die man de waarheid gezegd - geen macht in de wereld, de hogere macht kende hij niet. Onvergetelijke dagen met Bram, veel bidden, veel zingen en veel kaarten; de dagen vlogen om. Dagelijks bij het luchten in de afzonderlijke kooien klinkt steeds de kreet: "Van Schendel kop op, moed en vertrouwen"! Zoo verstreken de dagen en de weken, de 4e week brak aan, het zou nu wel gauw gaan gebeuren.
Op 28 Juli 1944 (Bram had inmiddels gratie gekregen en was naar Duitschland gebracht en had daarna een heerlijke week samengezeten met mijn besten vriend Meidert Brouwer en tenslotte van cel 34 te worden gebracht naar cel 9 bij Bijkerk) kwam een wachtmeester bij ons binnen en moesten we een kaart afteekenen, waar onze bezittingen op stonden vermeld, daarna moesten we onze kleeren inleveren en onze koffers pakken. Zou het zoo ver zijn? We trachten onzen bewaker uit te hooren: "Worden we vannacht doodgeschoten"? Hij wist het niet, vond het alleen vreemd, dat er zooveel bij betrokken waren. Dus maar afwachten. We gebruikten onze laatste lucifer, om "zwart" onze laatste cigaretten op te rooken en zijn toen gaan slapen. Hoe onbegrijpelijk het ook moge klinken, we hebben inderdaad rustig geslapen en toen de bel in de gevangenis ging zagen we dat het buiten al licht was en zeiden tot elkaar, blijkbaar worden we toch niet doodgeschoten. Het bleek 4 uur te zijn, we kregen koffie met brood en werden buiten onze cel gehaald. Er kwamen steeds meerdere slachtoffers, ook mijn vrienden Brouwer en Tijdgat. We kregen onze bagage, werden aan lange kettingen aan elkaar geboeid en naar buiten gebracht. De geheele omgeving was afgezet, machinegeweren stonden opgesteld, de spoorbomen omlaag en we werden in een autobus geladen, in totaal een man of 35. Onder zware bewaking ginen we naar Haaren, alwaar nog een bus met doodstraffers werd gevuld en we gingen in de richting van Duitschland. Bij het passeeren van den grens klonk plechtig het Wilhelmus en "Het is een plicht, dat iedere jongen", waar "Voor Koningin en Vaderland" natuurlijk extra hard werd gebruld. Wij waren in het gehate Duitschland en werden gebracht naar de gevangenis in Anrath bij Krefeld.
-----------
Ik heb de nacht na het verhoor door die technici niet kunnen slapen. Dat geval "Groenmarkt 3" zinde mij niets. Een blik op de kaartvan Den Haag en men moest bemerken, dat de Torenstraat daar practisch op uit kwam, een blik op de amateurlijst en zij vonden daar RS (Reijns). Hoe moest ik "DICK" waarschuwen, dat zij in de buurt zochten en dat hij een poosje moest verdwijnen. En gelukkig vond ik de oplossing. Ik herinnerde mij, dat in een van de orgels in het gebouw van de CJMV een niet geheel compleet zendertje stond en ik besloot dit, althans voorlopig, brok materiaal op te offeren, en zoo mogelijk "DICK" redden. Ik moest evenwel voorzichtig zijn. Ik kende de zwakke zijde van Haubrock wel, maar moest oppassen, dat hij geen argwaan kreeg. Het risico aan de zaak verbonden moest ik maar op den koop toe nemen. Ik werd 's morgens opgehaald om in een van de kamertjes van het Oranje Hotel te worden verhoord. Ik begon direct: "Mijnheer Haubrock ik heb u een voorstel te doen, ik weet vermoedelijk in Den Haag nog een zendertje te zitten. Het kan naar mijn weten bij drie adressen zijn en is daar door Karel neegezet. Ik wil niet, dat er nog meerdereslachtoffers vallen en wil daarom het geval, indien het daar nog aanwezig is, aan u doen overgeven. Ik stel daarbij echter twee voorwaarden, de eertste is, dat, aangezien de betrokkenen (ik herinner me, dat een van die adressen twee oude dames zijn!) absoluut van niets af weten, Karel zette daar in den regel eenvoudig een pakje neer dat u onder geen beding kennis krijgt van die adressen, onschuldigen zouden anders vallen en de tweede voorwaarde is, dat u vanavond mijn vrouw hier laat komen en aan haar schriftelijk door mij laat opgevenaan welke adressen zij moet informeeren. Alleen op die voorwaarde ben ik daartoe bereid". Hij trapte er in: "Ik zal even met mijn chef (Schreieder) overleggenen", belde het Binnenhof op en vertelde wat ik hem had voorgesteld. Men ging accoord en mijn vrouw werd opgebeld en medegedeeld, dat zij 's avonds mocht komen. Zelfs mijn zoon mocht meekomen en zij moesten wat eten en wat te rooken mede brengen.'s Avonds werd mijn pantalon gehaald en kreeg die opgeperstterug. Ik werd geschoren en mijn haar geknipt; de buitenwereld moest weten, hoe uitstekend je daar verzorgd werd. (Dat ik in het begin met een baard van drie weken had geloopen, ging niemand aan) Om 7 uur werd ik uit mijn cel gehaald en naar een keurig gemeubileerde kamer gebracht. Clubfauteils, een bank en perzen op den grond. Daar ontmoette ik mijn vrouw en mijn zoon. Hoe wij ons eerst gevoelden, kan een ieder begrijpen. Ik wilde natuurlijk eerst zorgen, dat mijn vrouw en zoon werden veilig gesteld en ik zei tot mijn vrouw "Je begrijpt van zelf niet, waarom ik gevangen ben genomen, welnu ik zal het je maar zeggen, ik heb met Engeland gewerkt, zij hebben mij gepakt, ze hebben mijn zender, mijn telegrammen, alles. het is dus afgeloopen met mij, doch wees niet boos, dat ik er nooit met jullie over gesproken heb, ik mocht dat niet doen". Mijn vrouw snapte mij direct en deed heel verbaasd. Zij had dit nooit kunnen denken, dat ik zulk werk deed. Na een heele tijd babbelen, in dit geval keek Haubrock blijkbaar niet op een uurtje, moest ik wel tot de zaak komen en vertelde mijn vrouw, dat er in Den Haag nog een zendertje stond; dat ik niet wilde hebben, dat er nog meerdere slachtoffers, door te gaan spelen met dat ding, zouden vallen en dat zij dat dus op moest halen. Moeilijk werd het, toen mijn vrouw verontwaardigd antwoordde: "Ik pleeg geen verraad, ik doe het niet". En ik moest al mijn overredingskracht aanwenden, om haar tenslotte te kunnen overhalen het te doen. "Goed, ik zal het doen, doch mits meneer Haubrock zijn erewoord geeft, dat hij mij niet laat volgen, ofschoon ik zelf ook wel maatregelen zal nemen". Haubrock gaf zijn woord als officier, ik kreeg een stukje papier en een potlood en terwijl Haubrock een meter of drie van me af zat, schreek ik ongeveer het volgende: "Wil, zoo mogelijk nog hedenavond RS waarschuwen, dat peilingen zijn richting uit wijzen, laat hij voorlopig onderduiken, vraag hem het apparaatje uit orgel". "U schrijft nogal veel" zei Haubrock, waarop ik antwoordde: "Het zijn drie adressen en ik moet zoo volledig mogelijk zijn". Nu kwam het groote risico, Zou Haubrock het briefje afnemen? Het gebeurde Goddank niet. Ik nam afscheid van mijn vrouw en zoontot den volgenden avond, de wacht liet hen uit de poort, Haubrock ging naar binnen met mij, de opzet was geslaagd. Ondanks dat het reeds bij tienen was, heeft mijn vrouw dienzelfden avond "DICK" nog gewaarschuwd; "DICK" heeft onmiddellijk het zendertje opgehaald en is daarna enige weken verdwenen. Ik heb bij mijn terugkeer gehoord, dat het onderduiken niet noodig is geweest, zij zijn nooit in de Torenstraat geweest, ik had de heeren voor snuggerder aangezien, dan zij in werkelijkheid waren. Den volgenden avond weer eenige uren bezoek, Haubrock was dolgelukkigmet het incomplete zendertje. Hij had alweer een trophee er bij. Vanzelfsprekend had in mijn buren naast mij ingelicht over het tweede bezoek van mijn vrouw en onmiddellijk werden er briefjes voor hun respectievelijke vrouwen geschreven, die door het bekende gaatje werden toegestuurd, Ik had, met correspondentie van mezelf, een zakdoek vol. Mijn vrouw had een paar pannekoeken meegenomen, waarvan ik er een paar mocht opeten, ik had vette vingers, de tasch van mijn vrouw stond naast me en ik vroeg haar of ik even haar zakdoek mocht gebruiken. Natuurlijk heb ik daarna met haar zakdoek, ook de mijn e met de briefjes in haar tasch gegooid. Bij dit bezoek slaagde ik er ook in mijn zoon een aansteker afhandig te maken, we konden dus 's avonds in de cel rooken. Eenige weken later werd bij een grondige visitatie van mijn cel, de aansteker werd gevonden en mij natuurlijk afgenomen. De sigaretten, die ik boven op de verwarmingsbuis had verstopt werden niet gevonden.
Na bijna 7 weken Oranje Hotel, werd ik nog vrij onverwachts met "FRED" (Tijdgat) naar Haaren gebracht, waar we op de zwaarste afdeeling werden ondergebracht. Niet alleen Einzelhaft, doch ook de cellen aan beide zijden onbezet, zoodat elk contact onmogelijk was. In die cel 29 heb ik twee en een halve week gezeten en ben in dien tijd een paar maal op onderdeelen verhoord. Op 3 november (1943) was mijn eenzaamheid afgeloopen en kreeg ik als celgenoot mijn vriend Meindert, Dr. Brouwer uit Bilthoven (van de AC zender, die ook voor de OD berichten verzond), waar ik pratisch tot aan onze bevrijding mee samen heb gezeten. Een beste kameraad, waarmede ik veel lief en leed heb gedeeld. We werden naar een andere afdeeling op de 2e verdieping gebracht en kregen onderdak in cel 106. Het heeft nog meer dan twee weken moeten duren, voor we voor het eerst na bijna 12 weken weer eens in de buitenlucht waren. Het eten was ontoereikend, doch dankzij het Roode Kruis, die wekelijks een zakje met boterhammen zond en ook 's Zondags versnaperingen en later ook rookgerij liet uitdeelen, kwamen we er wel, al bleef er steeds honger bestaan. Het Roode Kruis heeft ontzettend veel goed gedaan, we kunnen dat niet genoeg waardeeren en niet genoeg dankbaar zijn. Jammer was, dat op onze afdeeling de SS-wachtmeesters en die van de Groene Politie stalen als de raven en zooals we later van de vloerwachters hoorden, heele pakketten naar Duitschland zonden. Doch daar kon het Roode Kruis niets aan doen.
Vele verhooren waren gewijd geworden aan den Chef van den O.D. en den H.C.O, al ging de grootste interesse van de heeren uit naar den eersten. Den Hoofd Code Officier had ook wel hun belangstelling en dien wilden ze natuurlijk ook wel hebben, doch hoofdzakelijk om hem via den Chef Staf in handen te krijgen. Met den Chef van den O.D. was het al heel eenvoudig, deze hooge functionaris was mij volkomen onbekend en ik had trouwens nooit pogingen gedaan om achter zijn identiteit te komen.
Met de HCO lag de zaak eenigszins anders. Met hem had ik verschillende besprekingen gehad, zoowel bij mij thuis, als in zijn woning in Amsterdam. Ik kon niet ontkennen den HCO nooit te hebben ontmoet, want bij mijn stukken was een briefje van hem, dat begon met "In aansluiting op onze beide laatste besprekingen met u enz". Doch dit was niet zoo moeilijk op te lossen, want ik volstond met te zeggen "Den HCO heb ik inderdaad eenige malen gesproken, doch we ontmoetten elkaar steeds in de 1e klasse wachtkamer van het Centraal Station in Amsterdam". En de persoonsbeschrijving, welke ik tenslotte van hem moest geven, klopte heusch niet met de ware gedaante van den nogal gezetten resident. Eens werd ik in Haaren bij Haubrock ontboden, die mij op den man af vroeg: "Was Oom Berend niet de Chef van den Staf"? Ik ontkende, Oom Berend zat alleen in de kopgroep radio van den O.D. Hij vroeg me nog eens nadrukkelijk: "Was hij dus werkelijk de Chef van den O.D. niet" en toen ik bleef ontkennen, liet hij zich ontvallen: "Oom Berend war eingesperrt". "War eingestelt" was mijn verwonderde vraag, hij is dus weer vrij? "Meer kan ik u niet zeggen", "Er war eingesperrt". Het was voor mij een duister iets, dat geval "Oom Berend" en ik hoop nog eens de ware toedracht van deze zaak te hooren. Tot slot werd ik in Haaren nog eens een week lang door een assistent van Haubrock een zekere Schumacher ondervraagd over de bijlagen, doch moeilijkheden heeft dat verhoor niet opgeleverd. Nieuwe gezichtspunten kwamen niet naar voren.
Al was het in Haaren absoluut onmogelijk iets van je buren te zien, -elke cel werd namelijk op onze afdeeling apart gelucht- toch hebben wij van Kerstmis (1943) tot aan mijn vertrek in begin Juni (1944) contact gehad met een groot aantal "medebewoners". We ontdekten plotseling, dat de waterleiding af en toe een geluid maakte, alsof er met morse werd geseind. Direct nam ik proeven, eerst lieten we de straal loopen en onderbraken we bij de kraan met onze vinger, doch dit gaf geen behoorlijke resultaten. We ondekten het plotseling. Wanneer je de kraan opende in het rythme van de morseteekens.dan kon je op eenige afstand het geseinde gewoon op het gehoor nemen (beluisteren en omzetten naar letters). Charles Tijdgat, die twee cellen van ons af zat, had het geval ook in de gaten en al spoedig hadden we pracht van een draadlooze verbinding. Het aantal stations breidde zich snel uit. Onze vriend naast ons kwan in de "lucht", evenals onze overbuurman. Ook lange afstandsverbindingen werden gemaakt, zoo met Gehrels uit Eindhoven, die op de 1e verdieping was ondergebracht en daar een behoorlijk aantal cellen van ons verwijderdwas. Urenlang hebben we aan de kraan doorgebracht, nieuwsberichten kwamen door, of werden door ons verzonden. Zoo kwam ik op een bepaalden dag ook in contact via de kraan met onze O.D. vrienden "HEIN" (Op de Velde, Zaandam) en "JOOP", die in Amsterdam op heterdaad waren gepakt. Iederen avond werd je cel grondig door SS en Groene Politie onderzocht, nauwkeurig werden de muren afgetast, of er soms gaatjes gemaakt waren, om contact te krijgen met je buren, doch dat "kraanfanfare" hebben ze nooit ontdekt.
Het leven werd in Haaren zelfs heel dragelijk, toen we na een half jaar zitten iedere drie weken mochten schrijven en elke 14 dagen een pakje van huis mochten ontvangen. Dank aan allen, die mild gegeven hebben, maar vooral aan mijn vrouw, die geen moeite te groot achtte en ondanks de heerschende schaarschste aan alles, zorg heeft gedragen, dat ieder 14 dagen een pakje arriveerde, dat werkelijk "af" was. We zaten volop in onze tabak en wat dat beteekent weet slechts degenen, die in dezelfde omstandigheden als wij hebben verkeerd. Op 3 Maart (1944) kreeg ik bezoek van mijn vrouw, al mochten we elkaar slechts een kwartier zien, het gaf moed voor weken. Dienzelfden dag werden we overgeplaatst naar cel 108 en kwamen we bij onze "FRED" (Tijdgat) te zitten. Een maand later werd, wegens plaatsgebrek, zelfs een vierde man bij ons geplaatst, namelijk Loetje Franssen uit Dordrecht, een fijne boy, nog bijna een kind, nauwelijks 20 jaar. De "bridge-club" was voltallig. Vreeselijk vind ik het voor zijn ouders, dat ook deze jongen, nog zoo jong, is moeten vallen. In Maart 1945, een maand voor de bevrijding, is hij in Hameln gestorven door totale verzwakking. Hij was een gelovige jongenen dat zal hem ongetwijfeld in zijn laatste oogenblikken kracht en vertrouwen hebben gegeven.
6 juni 1944, groote opgewondenheid in alle cellen. Langs de verwarmingsbuizen kwam het bijna niet te geloven bericht, dat de zoo lang verwachte invasie had plaats gevonden. Onze zender, de kraan, stond geen oogenblik stil. Eindelijk was het dan zoo ver. Zouden onze gebeden zijn verhoord, want bidden leert men in de gevangenis, zou er toch nog een kansje zijn om gered te worden? Hoevele malen hadden we niet tegen elkaar gezegd: "Wanneer komen ze nou" en nu waren zij dan gekomen, al was het nog ver weg in Frankrijk. Zouden meerdere invasies plaats vinden, ook in Nederland en hoe zouden ze hier doorstoten? Alle mogelijk veronderstellingen werden geuit, hooge militairen, mannen van de Engelschen geheimen dienst en nog onervaren jongens, allen gaven hun meening, de één al hoopvoller dan de ander. Doch den volgenden morgen daalde de barometer met sprongen. Om een uur of negen bezoek van den een of anderen stuk Führer van de SS. "Van Schendel, Tijdgat en Brouwer fertig machen, Sie gehen auf Transport". Dag invasie. We gingen met ons zessen, twee aan twee geboeid. Waarheen wist natuurlijk geen der SS-ers, de begeleidende bewakers overtroffen het aantal slachtoffers belangrijk. Eerst in een vrachtwagen naar Vught en daar in den trein. In Utrecht was het uitstappen en de lange tocht naar het Huis van Bewaring in de Gansstraat ving aan. Aan elkaar geboeid, in de andere hand je koffer en overige bagage, overnemen in je andere hand was vanzelf onmogelijk. Bovendien, terwijl het een vrij warme dag was, je dikke winterjas aan. Een tocht om nooit te vergeten.
We kwamen in de Kriegswehrmachtgefängnis, het begin van het einde. Zooals de badmeester, de eenige Hollander, een prachtkerel, mij zeide, voor de luitjes geldt hier het bekende:"Wie hier binnenkomt, laat alle hoop varen". Wat deze man voor de slachtoffers heeft gedaan, grenst aan het ongelooflijke. Voor mij en mijn vrienden heeft hij onmiddellijk de resp. vrouwen ingelicht. Hij liet mij tabak houden, om in mijn cel te kunnen rooken, al moest dat laatste 's nachts of in de late avond geschieden. Ik kreeg elke week bij het baden een tiental lucifers, een weelde, die een niet-gevangene nooit kan beseffen. Mijn grootsten een eeuwigen dank heeft hij verdiend, met wat hij voor mij als Katholiek heeft gedaan. Hijzelf was eveneens Katholiek. Toen hij hoorde, dat ook ik wel ter dood zou worden veroordeeld, heeft hij viermaal een gewijde H.Hostie voor mij naar binnen gesmokkeld en daaraan dank ik de groote rust en volkomen overgave in de dagen na mijn doodvonnis.
Ik kwam in cel 32, de eerste dagen alleen, daarna met Bram Sluiter, een loods uit Maassluis, die in Den Bosch ter dood was veroordeeld, doch gelukkig later gratie kreeg en tot 5 jaat tuchthuis werd veroordeeld. Een zeldzame prachtkerel, met wien ik de moeilijkste doch ook de mooiste dagen van mijn leven heb mogen doorbrengen. Bram is Goddank terug en we hebben elkaar reeds de hand mogen drukken.
28 Juni 1944, de rechtzitting. Was ontzettend benieuwd, of er ondertusschen nog meerdere vrienden zouden zijn gearresteerd. Maar gelukkig is het bij zes gebleven, In de volgorde "Van Schendel-Tijdgat-Beenen-Graafhuis-Bolhuis en Veldstra" werden we in de zaal opgesteld. Een groene tafel, waarachter een hoog officier als president, aan beide zijden van hem een militaire rechter, aan de zijkant van de tafel een nijdas van een officier van justitie. Achter hen een borstbeeld van mijn vriend Hitler. Aan een tafel ter rechterzijde de tolk, natuurlijk ook keurig in uniform, plus twee heeren in burger, die zich later ontpopten las de advocaten. Aan de andere zijde van de zaal een tafel met een tweetal jonge dames, die zich al van te voren zaten te verlustigen in een aantal doodvonnissen, dat ongetwijfeld zou volgen. Achter ons de Sacharbeiter Haubrock. Het geheel werd opgeluisterd door een aantal bewakers, leden van de Feldgendarmerie. Na de kennismaking, die bestond in het brengen van de Hiltergroet door den president, moesten de anderen vertrekken en nam mijn verhoor een aanvang. Jonge, jonge, wat een dossier. Er werd mij gevraagd, wat ik wilde, moest het geheele dossier van A tot Z worden behandeld, of wilde ik zelf een verhaaltje doen, of wilde ik volstaan met te antwoorden op vragen van den president. Ik koos het laatste, het eerste duurde me veel en veel te lang en in een verhaaltje kon je nog wel eens een onvoorzichtige uitlating doen. De eerste ronde duurde een uur of twee. Ik bekende natuurlijk rustig wat ik gedaan had en van zelf kende ik ook nu al de medewerkers slechts bij hun schuilnaam. EEn greep in het dossier:" Hebt u via Zweden aan Engeland gevraagd of bepaalde rantsoenbonnen konden worden nagemaakt"? "Hebt u verzocht voor Radio Oranje een bepaalde slagzin te willen uitspreken"? (Deze zaak was zoo: er was dringend behoefte aan levensmiddelenbescheiden, met medeweten van den Chef Staf was daarom voor de ondergedokenen en medewerkers van den O.D, die onafgebroken op reis moesten, eenige rantsoenbonnen naar Engeland gezonden, met de vraag, of deze bonnen zouden kunnen worden nagemaakt. Aan mijn vrouw komt de eer toe, de beide slagzinnen te hebben ontworpen. Kon Engeland de bonnen namaken, dan moest de slagzin: "Eet wat gaar is" worden uitgesproken. Kon men het niet, dan de zin "Haal de buikriem wat vaster aan". Er kwam de zin "Eet wat gaar is" en onmiddellijk volgde de telegrafische bestelling van den Chef Staf (Six) aan Engeland: Zooveel duizend rantsoenbonnen, boter, zooveel duizend vleesch, zooveel duizend brood, enz, enz). Ik bekende het verzoek via Zweden aan Engeland te hebben gedaan. "En u hebt ook het antwoord gehoord en wat was dat"? "Eet wat gaar is". Hevig dispuut achter de groene tafel. Het bestond niet dat er naar Radio Oranje kon worden geluisterd, de Engelsche zenders werden zoo gestoord, dat luisteren onmogelijk was, waarop ik maar steeds, tot groote verbazing van de heeren herhaalde "Wij luisteren steeds naar Engeland en het gaat prima" Aan mijn zondenregister werd toen nog toegevoegd, het in gevaar brengen van de voedselpositie in Nederland en het luisteren naar de verboden zenders.
Ik mocht op den gang gaan zitten. Tijdgat kreeg zijn beurt. Een mijnheer in burger nam mij mede naar een andere kamer en vertelde mij: "Ik ben uw advocaat; u begrijpt het natuurlijk, u bent reddeloos verloren. Ik moet iets zeggen, dat is mijn plicht, doch zin heeft het absoluut niet. Steekt u maar een sigaret van me op". De Duitsche verdediging. Ik werd nog eenige malen binnen geroepen, gedurende het verhoor van Beenen en Graafhuis. Het was van den eersten bekend, dat hij wel eens voor mij een bericht van Engeland had genomen (hoe dat bekend was, is me nog altijd raadsel) en Beenen, die natuurlijk voor zijn leven vocht, verklaarde niet te weten, dat dat bericht uit Engeland kwam en meende dat het een proefuitzending van den radiocontroledienst was, omdat ik het hem had verzocht. Ik deelde mede, dat Beenen een van onze jongste medewerkers was en wij hem natuurlijk nog niet van alles op de hoogte hadden gebracht. Graafhuis die in Amersfoort al onze besprekingen als Radio-commandant had medegemaakt, werd, behalve zijn arbeid voor het binnenlandsche net, verweten van de verbinding op Engeland kennis te hebben. Graafhuis ontkende vanzelfsprekend en ik verklaarde dat de besprekingen bij "JOHAN" (Engel) altijd zoodanig waren, dat de groepjes, die bij een bepaald onderdeel van de kopgroep radio behoorden, afzonderlijk hun aangelegenheden met elkaar bespraken. Dat Graafhuis dus niets van de verbinding op Engeland af wist, is niet alleen mogelijk, maar ook begrijpelijk. Daarna het requisitoir van mijnheer den officier. Het kwam in het kort hierop neer, dat in geheel Nederland niet zoo'n schurk rondliep als Van Schendel. Hij was één van de grootste spionnen en zijn familie moest tot in lengte van dagen aan den lijve ondervinden, dat zij een spion in hun midden hadden gehad. Daarom eischte hij den doodstraf, dat sprak van zelf, doch bovendien moesten alle eigendommen van mij in beslag worden genomen. Het zelfde pak slaag kreeg Charles Tijdgat. Ook hij kreeg doodstraf en in beslagname van zijn eigendommen. Harry Beenen doodstraf, had berichten van Engeland genomen (ontvangen). Graafhuis en Bolhuis elk 12 jaar en Veldstra 8 jaar tuchthuis. We mochten, na het uitspreken van deze eischen, nog allemaal wat zeggen en ik had nog een allergezelligst debatje met dien bulderhond van een officier, die ons militaire spionage wilde aanwrijven, het bericht van aankomst van de negatieven 101 uit het dossier had gelicht. Ik kon hem heerlijk aantoonen, dat zijn voorbeeld kant noch wal raakte en dat het hier betrof de negatieven van CODE 101. Na een half uurtje op de gang, de rechtbank ging in beraad. Uitspraak: Van Schendel en Tijdgat den doodstraf, Harry Beenen 15 jaar, Graafhuis en Bolhuis elk 12 jaar en Veldstra 10 jaar tuchthuis. Ik werd nog even voorgeroepen, de president had verzuimd te vragen, waarom ik dat werk had gedaan. "Omdat ik als Nederlander verplicht was dat werk voor mijn land te doen".
Mijn eenigste gunst die ik vroeg, of ik voor de voltrekking van den doodstraf nog afscheid zou mogen nemen van mijn vrouw en kinderen werd afgewezen; huilende vrouwen en kinderen hadden zij genoeg bij zich gehad. Ik kon een verzoek om gratie indienen, moest binnen 14 dagen in het bezit van de Duitsche autoriteiten zijn. Een pracht gebaar, want de brief, die ik den volgenden dag aan mijn vrouw schreef en waarin ik haar meldde, dat ik ter dood was veroordeeld en dat zij gratie verzoeken mocht inzenden, kwam 16 dagen later eerst in haar bezit. Wel vernam ik nog, dat de voltrekking van het vonnis in den regel tusschen de 4 en 6 weken na de rechtzitting wordt voltrokken. Het was dus maar afwachten en Bram (Sluiter) kan getuigen, dat we nooit in de put hebben gezeten en het inderdaad de mooiste dagen van ons leven van ons leven zijn geworden. Hoorde nog van Harry Beenen, dat hij eens aan Haubrock had gevraagd, of Van Schendel en Tijdgat nog een klein kansje hadden, Zijn antwoord luidde: "Er is geen macht in de wereld die hen nog kan redden". Onbewust had die man de waarheid gezegd - geen macht in de wereld, de hogere macht kende hij niet. Onvergetelijke dagen met Bram, veel bidden, veel zingen en veel kaarten; de dagen vlogen om. Dagelijks bij het luchten in de afzonderlijke kooien klinkt steeds de kreet: "Van Schendel kop op, moed en vertrouwen"! Zoo verstreken de dagen en de weken, de 4e week brak aan, het zou nu wel gauw gaan gebeuren.
Op 28 Juli 1944 (Bram had inmiddels gratie gekregen en was naar Duitschland gebracht en had daarna een heerlijke week samengezeten met mijn besten vriend Meidert Brouwer en tenslotte van cel 34 te worden gebracht naar cel 9 bij Bijkerk) kwam een wachtmeester bij ons binnen en moesten we een kaart afteekenen, waar onze bezittingen op stonden vermeld, daarna moesten we onze kleeren inleveren en onze koffers pakken. Zou het zoo ver zijn? We trachten onzen bewaker uit te hooren: "Worden we vannacht doodgeschoten"? Hij wist het niet, vond het alleen vreemd, dat er zooveel bij betrokken waren. Dus maar afwachten. We gebruikten onze laatste lucifer, om "zwart" onze laatste cigaretten op te rooken en zijn toen gaan slapen. Hoe onbegrijpelijk het ook moge klinken, we hebben inderdaad rustig geslapen en toen de bel in de gevangenis ging zagen we dat het buiten al licht was en zeiden tot elkaar, blijkbaar worden we toch niet doodgeschoten. Het bleek 4 uur te zijn, we kregen koffie met brood en werden buiten onze cel gehaald. Er kwamen steeds meerdere slachtoffers, ook mijn vrienden Brouwer en Tijdgat. We kregen onze bagage, werden aan lange kettingen aan elkaar geboeid en naar buiten gebracht. De geheele omgeving was afgezet, machinegeweren stonden opgesteld, de spoorbomen omlaag en we werden in een autobus geladen, in totaal een man of 35. Onder zware bewaking ginen we naar Haaren, alwaar nog een bus met doodstraffers werd gevuld en we gingen in de richting van Duitschland. Bij het passeeren van den grens klonk plechtig het Wilhelmus en "Het is een plicht, dat iedere jongen", waar "Voor Koningin en Vaderland" natuurlijk extra hard werd gebruld. Wij waren in het gehate Duitschland en werden gebracht naar de gevangenis in Anrath bij Krefeld.
-----------
Ereveld Loenen.
w.mugge@home.nl
Hier eindigt blijkbaar het verhaal van Anton van Schendel, of heeft hij ook nog geschreven over de tijd die hij en zijn vrienden in Duitsland hebben doorgebracht?
